Ekonomska demokratija

Definicija pojma

Ekonomska demokratija predstavlja set principa čiji je zajednički cilj postizanje ravnopravnije raspodele ekonomske, a time i političke moći u društvu. Kao koncept, ona je usmerena na kritiku savremenih odnosa proizvodnje u kapitalizmu kao suštinski nedemokratskih sve dok se demokratija zadržava u nominalno političkoj ravni. Pošto se politička moć bazira na ekonomskoj, za postizanje suštinske demokratije neophodna je ravnomernije distribucija ekonomske moći.

Ekonomska demokratija tako podrazumeva prebacivanje moći odlučivanja u ekonomskoj sferi društvene reprodukcije sa vlasnika privatne svojine na šire društvene grupe. Učešće je omogućeno na bazi različitih oblika kolektivnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju, prirodnim bogatstvima i infrastrukturom, kojima se upravlja u korist svih članova društva/zajednice. Ovo je osnova za uspostavljanje principa participativne demokratije koji podrazumeva oblik demokratije u kome se odluke donose uz učešće svih onih kojih se posledice te odluke tiču. Preduslov za ravnopravno učešće predstavlja dekomodifikacija radne snage kojom se postiže određeni nivo nezavisnosti ljudske reprodukcije od tržišnog mehanizma tako što se osnovne potrebe (ishrana, stanovanje, zdravlje, obrazovanje) zadovoljavaju izvan tržišta. Kako bi se osiguralo efikasno zadovoljavanje različitih, često sukobljenih potreba zajedničko planiranje mora da uključi i princip ekonomske solidarnosti koji podrazumeva iznalaženje najefikasnije alokacije ograničenih resursa u skladu sa potrebama i interesima različitih društvenih aktera. Dodatno, neophodno je i poštovanje principa održivosti životne sredine koji podrazumeva odgovornu interakciju sa okolinom kako bi se izbeglo iscrpljivanje ili propadanje prirodnih resursa i omogućio dugoročni kvalitet životne sredine. Kako bi se obezbedilo što efikasnije funkcionisanje prethodnih principa neophodno je postojanje i unapređenje javne infrastrukture koja može omogućiti neometano funkcionisanje ekonomskog i političkog života zajednice kroz obezbeđivavnje neophodnih struktura.

Krajnji cilj principa ekonomske demokratije jeste uspostavljanje procesa koji će omogućiti bolje zadovoljenje difuznih potreba jednog društva kroz demokratizaciju ekonomske sfere putem uključivanja u proces planiranja i donošenja odluka svih onih na koje se posledice odluka odnose.

Teorijska geneza

Koncept ekonomske demokratije se javlja kao kritika liberalnog shvatanja demokratije. Kapitalizam, kao sistem društvenih odnosa, zasnovan na dominaciji kapitalističkog načina proizvodnje, karakteriše relativna autonomija dva podsistema – ekonomskog i političkog. Za liberale, spoj demokratije (politička sfera) i slobodnog tržišta (ekonomska sfera) predstavlja idealnu kombinaciju koja garantuje maksimum društvenih sloboda. Međutim, dok se odluke u političkoj sferi donose kroz demokratsku participaciju u sistemu parlamentarne domokratije, odluke u ekonomskoj sferi su prepuštene individualnim učesnicima na tržištu u skladu sa njihovom ekonomskom moći koja proističe iz privatnog vlasništva. U ovakvoj postavci, ovi podsistemi ostaju odvojeni, a mešanje politike u sferu ekonomije treba da bude svedeno na minimalni nivo u vidu postavljanja osnovnih okvira za neometeno funkcionisanje tržišta – donošenje i sprovođenje zakona koji za cilj pre svega imaju garantovanje privatne svojine.

Ovakva perspektiva predstavlja osnovnu metu kritike zastupnika koncepta ekonomske demokratije jer previđa suštinsku međuzavisnost sfera ekonomije i politike. Naime, autonomija političke sfere unutar kapitalističkog sistema društvenih odnosa je samo relativna, i zavisi od uspešnog procesa akumulacije privatnog kapitala u ekonomskoj sferi. Održavanje političkog sistema zavisi od uspešnog prikupljanja poreza i alokacije budžetskih sredstava na funkcije koje država vrši. Iz ovoga sledi da je osnovna uloga države u kapitalizmu, kao bazične političke institucije, da obezbedi preduslove za neometanu akumulaciju privatnog kapitala kako bi time obezbedila i sopstveno funkcionisanje. Ona to radi kroz, sa jedne strane garantovanje privatne svojine i obezbeđivanje uslova za profitabilno investiranje, i, sa druge, kroz zadovoljavanje onih potreba neophodnih za društvenu reprodukciju koje se ne mogu namiriti tržišnim putem. Međutim, ove funkcije su neretko u kontradikciji, što istovremeno predstavlja i osnovno ograničenje političke sfere ukoliko ona ostaje u dometima kapitalističkog sistema društvenih odnosa. Dok su profiti na dovoljno visokom nivou, i dok postoji dovoljno političke moći, moguće je izvršiti i takvu redistribuciju sredstava koja omogućava kvalitetniji život za šire društvene slojeve.

Ovakva situacija je postojala u najrazvijenijim zemljama u eri tzv. zlatnog doba kapitalizma, koje je obuhvatalo period od oko 30 godina nakon Drugog svetskog rata, u kojem su na bazi klasnog kompromisa uspostavljene osnove države blagostanja koja je mogla većiti stanovništva da obezbedi rastući životni standard. Međutim, u trenucima krize i pomeranja balansa političke moći preraspodela postaje ograničena. Država tada mora da donese odluke čije će interese i potrebe neposredno zadovoljavati u skladu sa resursima kojim raspolaže.

Ta činjenica je izražena i u savremenom kapitalističkom trenutku u kojem predstavnici vlasti, u cilju stvaranja što povoljnije investicione klime radi privlačenja kapitala, često zanemaruju demokratski donete odluke, programe i principe. Krize u ekonomskoj sferi direktno dovode do demokratskog deficita u političkom domenu. U situacijama niskih prinosa prikupljanje sredstava kroz oporezivanje postaje sve teže, što vodi tome da se interesi privatnog kapitala najčešće stavljaju ispred širih društvenih interesa kako bi se podstakao novi ekonomski rast. Državni budžeti se u tim situacijama koriste za finansiranje programa za oporavak ekonomije koji često efektivno služe za subvencionisanje kapitala, a sredstva za ovo se najčešće pribavljaju kroz primenu mera štednji. Posledica ovakvog pristupa je distribucija društvenih sredstava od siromašnih ka bogatima, i svojevrstan prelazak sa modela socijalne države za većinu stanovništva ka modelu socijalne države za vlasnike kapitala.

Sa druge strane, sloboda izbora u ekonomskoj sferi, tj. odluke individua na slobodnom tržištu su ograničene privatnim vlasništvom. Posedovanje sredstava (novca, kapitala, resursa, radne snage, itd.) predstavlja preduslov za učestvovanje na tržištu. Tako se zadovoljenje potreba u kapitalističkom načinu proizvodnje javlja samo kao zadovoljenje efektivne potražnje. Kupovna moć pojedinaca je ono što određuje koji nivo njihovih potreba će biti zadovoljen.

Politička demokratija se zasniva na autoritetu građana u političkoj sferi koje se osigurava kroz učešće svih (punoletnih) članova društva. Ovo implicira postojanje jednake distribucija političke moći. Koncept ekonomske demokratije insistira na sličnom zahtevu i unutar ekonomske sfere – autoritet građana zasnovan na jednakoj distribuciju ekonomske moću u procesu odlučivanja. Stoga je ovaj koncept nepoveziv sa liberalnim konceptom slobodnog tržišta. Logika proizvodnje u dominantno tržišnoj ekonomiji uvek je obeležena dominacijom razmenske nad upotrebnom vrednošću. Ovo znači da se ekonomske odluke o investiranju, tj. o tome šta se, kako i koliko proizvodi moraju donositi na osnovu efektivne potražnje. Merilo nisu realne potrebe jednog društva, već samo one iza kojih stoji određena kupovna moć. Stoga je zadovoljenje potreba u kapitalizmu samo nusproizvod procesa stvaranja profita. Ukoliko delatnost nije profitabilna, individualni kapital neće biti investiran, bez obzira na realne potrebe koje bi mogle biti zadovoljene. Dobar primer toga predstavljaju medicinske potrebe koje često ostaju nezadovoljene kroz privatni sektor – mnoge od usluga su preskupe za veliki broj stanovništva; slično, farmaceutska industrija ne ulaže u otklanjanje onih bolesti na kojima ne može da zaradi, kao u slučajevima malog broja pogođenih bolesnika. Stoga, razvijen koncept ekonomske demokratije dovodi u pitanje ekonomski sistem u kojem se donošenje ekonomskih odluka zasniva na dominaciji tržišnih principa. Demokratizacija procesa donošenja ovih odluka treba da omogući bolju procenu toga šta su realne društvene potrebe, nezavisno od efektivne potražnje individuanih aktera na tržištu. Osnovni zahtev zastupnika koncepta ekonomske demokratije jeste ukidanje strukturne nejednakosti prouzrokovane funkcionisanjem tržišnog mehanizma. Jednako učešće u procesu donošenja odluka namesto onog koje zavisi od dubine nečijeg džepa jeste preduslov za zadovoljenje realnih potreba najširih društvenih slojeva.

Pojavni oblici

Veći stepen ekonomske demokratije se može postići kroz primenu različitih principa.

Osnovni put do demokratizacije ekonomske sfere predstavlja uvođenje participaciju u odlučivanju u svim njenim fazama: proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji. Ekonomske odluke se donose kako na mikro nivou – nivou pojedinačnih proizvodnih jedinica, tako i na makro nivou – nivou lokalnih, regionalnih, nacionalnih i nadnacionalnih političkih entiteta gde se pre svega uspostavljaju generalni pravci ekonomskog razvoja, ali i donose odluke o distribuciji sredstava prikupljenih kroz oporezivanje individualnih proizvođača.

Na nivou pojedinačnih proizvodnih jedinica, u kapitalističkim preduzećima, osnovu kontrole predstavlja privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju. Osnovu za demokratizaciju ekonomije predstavlja i promena vlasničke strukture. Kolektivno vlasništvo predstavljaju osnovu za proširivanje opsega donošenja odluka na veći krug aktera i interesnih grupa. Za razliku od privatnog vlasništva koje je uvek vođeno pojedinačni interesom, ove forme svojine daju okvir za usaglašavanje različitih interesa.

Na nivou političkih entiteta (država, gradova, nadnacionalnih tvorevina itd.) zavisnost od uspešne akumulacije privatnog kapitala ograničava delovanja političkih aktera, a to se pre svega odnosi na donošenje odluka u skladu sa interesima većine u društvu. Demokratizacija ekonomskog procesa na ovom nivou podrazumeva veći nivo participativnog planiranja kada je u pitanju investiranje javnih sredstava, ali i način preraspodele javnih budžeta na zadovoljavanje različitih interesa i društvenih potreba, naročito onih koja ne mogu biti zadovoljena tržišnim putem.

Veće preusmeravanje resursa u sredstva kolektivne potrošnje, kao što su javno finansirane usluge (zdravstvo, obrazovanje, transport, socijalne programe itd.) omogućavaju i veći stepen dekomodifikacije radne snage na tržištu, što dalje poboljšava i poziciju njenih vlasnika u borbi za bolje uslove rada i veće zarade, nejčešće kroz formu sindikalnog oganizovanja. Tek ljudi koji ne strahuju za neposrednu egzistenciju su u stanju da donose odluke koje su u interesu širih društvenih grupa.

U tom cilju neophodno je investiranje u javnu i zajedničku infrastrukturu koja može garantovati efektivan proces odlučivanja i proizvodnje. Postojanje adekvatnih infrastrukturnih sistema u javnom vlasništvu jeste preduslov za normalnu društvenu reprodukciju i zadovoljavanje širokog spektra potreba jedne zajednice.

Kapitalistički način proizvodnje nužno podrazumeva i konstatan rast, što rezultuje i u porastu korišćenja prirodnih resursa. U nedostatku ovog rasta sistem zapada u krizu koja uvek pored društvenih ima i ekološke posledice. Bez obzira u kojoj fazi da se nalazi kapital vrši konstantno rastući pritisak na ograničene prirodne resurse. Bilo da se radi o deforestaciji u svrhu proizvodnje poljoprivrednog i građevinskog zemljišta, prekomernoj eksploataciji rude ili fosilnih goriva neobuzdana trka za maksimizacijom profita preti uništavanju osnova za biološku reprodukciju života na planeti. Smanjivanje uticaja tržišnog mehanizma predstavlja i osnovu za veću dekomodifikaciju prirodnih resursa, a to je i preduslov za izgradnju ekonomske proizvodnje koja je ekološki održiva.

Izgradnja ekonomske solidarnosti između različitih društvenih aktera jeste preduslov demokratizacije donošenja odluka o tome koje se potrebe i na koji način zadovoljavaju u društvu. Princip tržišnog zadovoljavanja potreba nameće konkurenciju između aktera u borbi oko ograničenih resursa, u kojoj pobeđuju oni sa više finansijske moći. Nasuprot tome, proces kolektivnog planiranja i donošenja odluka može omogućiti i bolje razumevanje suprostavljenih interesa različitih aktera i iznalaženje efikasnijeg načina preraspodele postojećeg društvenog bogatstva.

Kritički osvrt

Koncept ekonomske demokratije se često razume u užem smislu, kao princip koji podrazumeva veće učešće neposrednih proizvođača (radnika) u procesu donošenja ekonomskih odluka na nivou pojedinačnih privrednih subjekata (preduzeća). Međutim, čak i kada uključuje i veću participaciju po pitanju širih ekonomskih politika, kao što je učešće u donošenja javnih budžeta na nivou političkih entiteta (gradova, regiona, država itd.) ovakva perspektiva, sama za sebe, nije dovoljna za suštinsku promenu dominantne logike proizvodnje koja vodi ka struturnoj nejednakosti. Zanemarujući druge principe, i svodeći ekonomsku demokratiju na puko učešće većine u procesu odlučivanja preti da zapadne u sve već postojeće zamke tržišne ekonomije za koju primat ima stvaranje profita. Tržišni mehanizam nužno proizvodi konkurenciju, takmičenje i konflikt između aktera povodom ograničenih resursa. Stoga, ukoliko se odluke i dalje donose na osnovu toga koliko su privredni subjekati uspešni na tržištu (odnosno, ukoliko se zadovoljavaju samo potrebe onih koji imaju novca da plate), malo je razlike koji su sve slojevi i grupe uključeni u ove procese. Uspešnost proizvođača će se i dalje ogledati u tome ko je u stanju da ostvari veći profit, a to znači ko je u može što više da smanji troškove proizvodnje (obezbedi što jeftinije materijale, plati manje zarade za zaposlene, smanji troškove za uklanjanje ekoloških posledica itd.) i da ostvari što veće prihode (proda što više proizvoda po što višoj mogućoj ceni).

Ekonomska demokratija, shvaćena kao set principa koji su ranije navedeni, teži da logiku proizvodnje pomeri sa produkcije razmenske vrednosti na produkciju upotrebne vrednosti. Cilj proizvodnje više nije stvaranja profita, već zadovoljenje potreba što širih društvenih slojeva. Interesi različitih grupa i dalje ostaju u konkurenciji u odnosu na ograničene resurse, ali jednakom distribucijom političke i ekonomske moći omogućava se pravedniji pristup društvenom bogatstvu.

Lokalna kontekstualizacija

Posleratna Jugoslovenska država (SFRJ) se u mnogim svojim politikama vodila principima ekonomske demokratije. Donošenjem Osnovnog zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva 1950. godine otpočeo je proces uvođenja samoupravnog socijalističkog modela. Ovaj model organizacije rada zasnivao se na radničkoj kontroli i društvenom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju. Princip participativnog upravljanja je primenjivan kako u preduzećima, tako i u ne-privrednim društvenim subjektima (kulturi, nauci, zdravstvu, obrazovanju itd.). Postignut je i izrazito visok stepen dekomodifikacije radne snage kroz pokušaj uspostavljanja pune zaposlenosti kao i garantovanje širokog spektra prava i javnih usluga dostupnih svima, među kojima je bilo i zagarantovano pravo na adekvatno stanovanje, obavezno zdravstveno i socijalno-penzijsko osiguranje, socijalizacija reproduktivnog rada, besplatno obrazovanje, pa čak i odmor. U ovom periodu izvršena su i najznačajnija ulaganja u javnu infrastrukturu, koja i do danas ostaje osnova proizvodnje i rada u Srbiji.

Nakon raspada SFR Jugoslavije otpočeo je proces post-socijalističke transformacije koji je podrazumevao promenu osnovnog svojinskog odnosa putem privatizacije društvene svojine. Iako je tržišni model postojao i u socijalističkom periodu, danas on predstavlja u potpunosti dominantan oblik organizacije proizvodnje, što je dovelo i do potpune komodifikacije radne snage, uz devastiranje svih socijalnih prava i zaštite po osnovu rada. Nedostatak demokratske kontrole nad ekonomskim procesima i odlukama ostavlja najveći deo stanovništva u prekarnoj poziciji. Kao nasleđe socijalizma, ali i u odnosu spram univerzalno uspostavljenih vrednosti čovečanstva (npr. u Povelji UN-a), neke prakse koje se vode principima ekonomske demokratije, kao što su radna i socio-ekonomska prava, sindikalno organizovanje, zadrugarstvo, javno-finansirane usluge i infrastruktura itd, i dalje postoje međutim sa velikim poteškoćama.

Za primenu nekih od principa ekonomske demokratije danas se pre svega bore manje grupe i akteri koji se javljaju kao odgovor na nemogućnost da se, usled nedostataka tržišta, zadovolje neke od osnovnih društvenih potreba. Borbe protiv iseljenja, zaštitu radnih i socijalnih prava, za čist vazduh i pristup pijećoj vodi, zaštitu rečnih tokova itd. predstavljaju zaštitni pokret koji nastoji da sačuva društvo i zajednice od štetnih dejtava tržišnog mehanizma.

Komparativna perspektiva

Istorijski gledano neki od ovih principa su sa različitim nivoom uspešnosti bili razvijani na (političkom) Istoku u periodu socijalističkih eksperimenata, dok se na Zapadu, u okvirima kapitalističkog uređenja javljaju u okvirima politika države blagostanja. Mnogobrojna su i savremena iskustva, pokreti, i politike koje zagovaraju ili sprovode principe ekonomske demokratije: u nominalno političkoj sferi i sektoru javne proizvodnje i usluga (npr. demokratski socijalizam u Latinskoj americi, municipalizam u gradovima Evrope), kao i nominalno ekonomskoj sferi na nivou pojedinačnih preduzeća kao što su npr. zadrugarstvo i druge mutualističke prakse.