Zadrugarstvo i mutualizam

Definicija pojma

Mutualizam i zadrugarstvo imaju mnoge tačke presecanja, pre svega polazište u uzajamnoj pomoći, saradnji i udruživanju kao načinu da se zadovolje pojedinačne i grupne potrebe. Jedna od značajnijih razlika je što zadružno organizovanje uvek podrazumeva formu kolektivne svojine – zadružnu svojinu, dok mutualističke institucije eksperimentišu sa oblicima privatne svojine.

Mutualistička udruženja, kao organizacije uzajamne pomoći, dobrovoljno su konstituisane asocijacije koje za cilj imaju da svojim članovima obezbede (materijalnu) pomoć u slučaju potrebe i predstavljaju rezultat nastojanja radnika da se osiguraju od životnih rizika kojima su bili izloženi, kao što su nezaposlenost, bolest, nesreća, starost ili smrt hranitelja porodice. Mutualističko organizovanje se tako može razumeti i kao nastojanje da određene (socijalne) usluge neophodne za ljudsku i društvenu reprodukciju obezbede izvan tržišta, odnosno dekomodifikuju. Najrasprostranjenija savremena forma mutualističkih praksi je institucija uzajamnog kredita.

Međunarodna alijansa zadruga (ICA) zadruge definiše kao “autonomna udruženja osoba koje se dobrovoljno ujedinjuju kako bi zadovoljile svoje zajedničke ekonomske, socijalne i kulturne potrebe i težnje kroz zajedničko i demokratski kontrolisano preduzeće.” Drugim rečima, zadruge su profitna i neprofitna preduzeća koja za cilj imaju ostvarivanje zajedničkih ekonomskih, socijalnih i kulturnih potreba i interesa svojih članova/ica, koji demokratski upravljaju zadrugom i njeni su vlasnici. Model zadružnog organizovanja tako predstavlja jedan od načina da se odgovori na eksploataciju i alijenaciju rada.

Teorijska geneza

Zadrugarstvo i mutualizam se kao alternative kapitalističkom načinu proizvodnje i distribucije tematizuju od 19. veka, i posebno se vezuju za aktivistički i teorijski rad Furijea [Charles Fourier], Ovena [Robert Owen] i Prudona [Pierre-Joseph Proudhon], odnosno anarhističku tradiciju, utopijski, libertarijanski i samoupravni socijalizam.

Kao ekonomska teorija mutualizam zagovara slobodna tržišta kao način alokacije, ali za razliku od kapitalističkog slobodnog tržišta koje favorizuje privatnu svojinu nad sredstvima za proizvodnju, pretpostavlja zajedničku svojinu ili uslovno privatno vlasništvo i usufruct prava - pravo na korišćenje određenog dobra (usus) i pravo na profitiranje od njega (fructus). Mutualisti prema tome zagovaraju “uslovnu svojinu nad određenim dobrom” (zemljištem), koja je legitimna sve dok to dobro ostaje u upotrebi ili okupaciji, i u suprotnom se mora napustiti/ustupiti.

Imajući u vidu da se bazira na radnoj teoriji vrednosti, mutualizam postavlja radničko pravo na puni proizvod svog rada kao osnovni cilj, a prisvajanje viška vrednosti proizvedene radom od strane kapitalista, odnosno eksploataciju rada, kao osnovni problem kapitalizma. Ovo je još jedna tačka presecanja mutualizma sa zadrugarstvom čije je jedno od polazišta eliminacija vlasnika – kapitaliste, odnosno zajedničko vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju (sprečavanje eksploatacije rada) i demokratska kontrola (sprečavanje alijenacije rada).

Najpoznatija institucija mutualizma – uzajamni kredit – počiva na sličnoj pretpostavci. Kao što kapitalisti imaju monopol nad sredstvima za proizvodnju, tako i banke imaju monopol nad kreditom. Banke u osnovi stvaraju novac dajući u zajam depozite koji im zapravo ne pripadaju, a zatim naplaćuju kamate na njih. Mutualisti prema tome zagovaraju uspostavljanje demokratskih kreditnih unija ili uzajamnih banaka koje bi izadavale besplatan kredit, kako bi se novac kreirao u interesu korisnika, a ne banke. Uzajamni kredit tako predstavlja sistem (ili formu alternativnog novca, tzv. “knjigovodstveni” novac) u kome se novac koji se koristi u transakciji kreira u samom trenutku transakcije kao odgovarajući iznos zajma i zaduženja na bilansima dve strane. Za razliku od fiat novca sistemi uzajamnog kredita ne zahtevaju centralizovano upravljanje novčanim zalihama već podrazumevaju praćenje svakog pojedinačnog bilansa zajmova i zaduženja. Iako efektivno predstavlja zajam (kredit), kamata se ne naplaćuje, i kako uzajamni kredit dozvoljava trgovinu i međusobno otkazivanje zaduženja, dugovi se mogu otplatiti i indirektno.

Vodeći se mutualističkim principom uzajamne pomoći zadruge nastaju kao način da se samoorganizacijom obezbede bolji uslovi života i predstavljaju odgovor na ekonomske i društvene probleme uzrokovane širenjem industrijskog kapitalizma, kao što je koncentracija jeftine radne snage (seljaka bezzemljaša) u gradovima i uništavanje malih proizvođača usled mehanizacije i omasovljavanja proizvodnje. Prve zadruge se obrazuju da bi obezbedile one proizvodi i usluge (kao što je npr. ishrana) koje su neophodne za ljudsku i društvenu reprodukciju. Model zadružnog organizovanja tako doprinosi dekomodifikaciji rada ali i odgovara na njegovu ekploataciju i alijenaciju jer ustanovljava institucije deljene (zadružne) svojine nad sredstvima za proizvodnju i demokratskog (participativnog) upravljanja (jedan član/ica – jedan glas). Moderne zadrugarske i mutualističke prakse se javljaju od kraja 18. veka, a zadruga koja se obično smatra prvom uspešnom – Ročdejl [Rochdale] društvo ravnopravnih pionira – osnovana je 1844. Principi poslovanja i delovanja koje Ročdejl društvo usvaja i danas predstavljaju osnovna načela zadrugarskog pokreta. Ovih sedam principa su: dobrovoljno i otvoreno članstvo, demokratska kontrola, ekonomsko učešće članstva, autonomija i nezavisnost, obrazovanje i informisanje, saradnja sa drugim zadrugama, i briga za zajednicu, koja danas podrazumeva i brigu o održivosti životne sredine.

Kratka istorija

Zadrugarske i mutualističke institucije u različitim formama i oblicima postoje koliko i ljudsko društvo – plemenska društva su bila organizivana u kooperativne strukture kojima su se poslovi i resursi raspodeljivali unutar zajednice. U feudalizmu mutualističke organizacije postoje u obliku dobrovoljnih društava humanitarnog karaktera, dok se u modernom smislu one se razvijaju pred kraj 18. i tokom 19. veka u kontekstu prve industrijske revolucije i nastajućeg industrijskog društva, odnosno usled raspada starih formi solidarnosti vezanih za seljačko društvo i u odsustvu državne intervencije koja bi obezbedila potporu ugroženim građanima.

Prakse saradnje između radnika i vlasnika, koje se u današnjoj terminologiji mogu označiti kao “deljena dobit” ili “deljeni višak” datiraju sa kraja 18. veka. U Britaniji prve moderne zadruge – Fenvičko tkačko društvo [Fenwick Weavers' Society], osnovano 1761. i Ročdejl društvo ravnopravnih pionira – nastaju u formi potrošačkih zadruga. Ročdejl društvo je činilo 28 tkalaca i drugih zanatlija koji su udružili kako bi otvorili sopstvenu prodavnicu odnosno kolektivno kupovali proizvode koje pojedinačno nisu mogli da priušte. Ovakva kolektivna kupovina u korist članova i danas je okosnica potrošačkih zadruga.

Prve zadruge u Francuskoj nastaju u formi koja se danas smatra proizvodnom zadrugom tako što se zanatlije u jednoj oblasti/grani proizvodnje udružuju kako bi osnovali zajedničke radionice. Zadruge nastaju kao odgovor na pritisak rastuće konkurencije koja prati industrijalizaciju i koja dovodi u pitanje opstanak malih radionica, a prati je i rast nezaposlenosti i pogoršanje radnih uslova. Proizvodna delatnost u (proizvodnim) zadrugama finansirala se kroz jednake doprinose svih članova dok se dobit raspodeljivala na jednake delove među članovima. Na ovaj način mali proizvođači mogli su da ostanu samostalni i van sistema nadnica, a održivosti je doprinosilo i to što poslovanje nije zavisilo od pojedinačnih uloga imajući u vidu da se deo prihoda odvajao u zadružni fond kojim se obezbeđuje kontinuitet poslovanja.

Prve zadruge koje nastaju su prema tome potrošačke i proizvodne ili radničke, kao i poljoprivredne, a pored njih danas postoje i mnogobrojne druge vrste: kreditne, energetske, stambene, socijalne, zdravstvene, platformske itd.

Kritički osvrt

Najčešća kritika koja se upućuje zadružnim i mutualističkim praksama je njihova vezanost za tržište kao mehanizam alokacije (raspodele). U svojim različitim oblicima one mogu u većoj ili manjoj meri doprineti dekomodifikaciji rada, uticati na smanjenje alijenacije i eksploatacije rada, odnosno proširenje radnih prava i demokratije na radnom mestu, ali činjenjica da posluju na tržištu, odnosno pritisak koju konkurentno tržište zauzvrat vrši na njih mogu i često doprinose eroziji demokratskih struktura i pretvaranju zadruga u tipične korporativne kapitalističke kompanije.

Model zadružnog organizovanja prema tome sam po sebi nije garant demokratske organizacije, proširenja obima radnih prava i političke emancipacije. Zadrugarske prakse su svakako podložne okoštavanju i birokratizaciji usled profesionalizacije i racionalizacije, kao i prevladavanju kapitalističke logike i stavljanju profita ispred demokratskog, solidarnog i ekološkog usmerenja.

Značajan je problem i lažnih ili fiktivnih zadruga koje dati pravni okvir zloupotrebljavaju kako bi snizile troškove radne snage, a koje funkcionišu po u potpunosti korporativnoj logici. Tako na primer, u domaćem kontekstu, studentsko-omladinske zadruge često služe kao paravan agencijima za tzv. “lizing” radnika koje poslodavcima iznajmljuju radnike po nižim cenama nego što bi to poslodavci samostalno morali da ih plate (kada bi ih zaposlili). Ovakva praksa ne samo da snižava cenu rada za poslodavce već ih i oslobađa bilo kakvih obaveza koji proističu iz ugovora o radu, obzirom da radnici ugovornu obavezu imaju prema agenciji koja ih iznajmljuje, a ne prema poslodavcu kod koga obavljaju posao.

Lokalna kontekstualizacija

Prva moderna zadruga na teritoriji današnje Srbije osnovana je u Bačkom Petrovcu 1846. kao zemljoradničko kreditna zadruga. U periodu rane modernosti zemlje Balkana poznaju i ustanovu porodične zadruge: socio-ekonomsku komunalnu organizaciju baziranu na srodstvu sa prilično demokratskim mehanizmima upravljanjem i oblicima zajedničke svojine.

U Srbiji postojeća legislativa prepoznaje zadružno organizovanje i instituciju zadružne svojine, premda je njeno određenje nedostatno spram privatne svojine, koja predstavlja nedvosmisleno dominantan i privilegovan svojinski oblik. Zadrugarsko organizovanje uređeno je Zakonom o zadrugama.

Pored zemljoradničkih ili poljoprivrednih zadruga (koje čine oko 90% svih zadruga u Srbiji), postoji i znatan broj studentsko-omladinskih zadruga, dok druge vrste zadruga – socijalne, potrošačke, radničke, stambene, energetske, zdravstvene, složene – gotovo da ne postoje iako većinu njih Zakon prepoznaje i nabraja. Zakon međutim ne pravi razliku između profitnih i neprofitnih, ili socijalnih zadruga i za sve vrste zadruga predviđa isti poreski tretman. Poljoprivredne zadruge su jedine koja država prepoznaje i u poslednje vreme i snažnije podržava kroz politiku ruralnog razvoja. U proteklih nekoliko godina javljaju se inicijative za osnovanje i drugih vrsta zadruga – stambenih i energetskih.

Jedan od glavnih problema u domaćem kontekstu je i neadkevatan nadzor poslovanja zadruga. Nadzor se trenutno sprovodi samo kroz završni račun čiju reviziju je obavezan da vrši Zadružni savez, dok tržišna inspekcija i inspekcija rada nisu nadležne.

Osnivanje, struktura i poslovanje zadruga je regulisano Zakonom o zadrugama koji je na snagu stupio 2016. godine. Zadrugu može da osnuje najmanje 5 fizičkih lica koji se povezuju radi ostvarivanja (poslovnih) interesa. Organi zadruge uključuju Skupštinu (jedan zadrugar/ica – jedan glas) i Direktora kada su u pitanju manje zadruge (do 20 članova), odnosno Skupštinu, Nadzorni i Upravni odbor i Direktora kada su u pitanju veće zadruge (do 100 članova). Zadruge koje imaju više od 100 članova mogu da ustanove predstavničku Skupštinu i da u nju biraju delegate. Direktor ne mora da bude član zadruge. Imovina zadruge se obezbeđuje na dva načina: kroz članarinu ili kroz ulog. Osnivanje sa ulogom znači da svako ko unese ulog postaje punopravni član zadruge (bez obzira na iznos). Zadruge sa članarinom propisuju visinu članarine koja je ista za sve i koja se u određenim rokovima mora uplaćivati. Prihod zadruge se ostvaruje kroz članarinu (ili uloge) i kroz poslove zadruge (naplatu usluga članovima zadruge za poslove koje za njih obavlja itd.). Zadruga takođe može da ostvaruje profit koji odlukom zadrugara može da investira ili potroši za sopstvene potrebe (kada on postaje imovina zadruge) ili može da ga raspodeli pojedinačnim članovima/cama zadruge.

Komparativna perspektiva

Sa zaoštravanjem neoliberalnih politika, odnosno povlačenjem države iz socijalne uloge, zadrugarski i mutualistički pokreti i različite druge prakse samoorganizacije i samopomoći kao i neprofitnog poslovanja najčešće tematizovane kao socijalna i solidarna ekonomija, postaju sve popularnije. Prema autorima kao što je Benkler savremeni fenomeni kao što su digitalna revolucija i njen remetilački uticaj na celokupnu ekonomiju, tehnološki razvoj infrastruktura i alata koji omogućavaju saradnju i koordinaciju, takođe pogoduje daljem razvoju zadruga jer doprinose destabilizaciji postojećih modela firmi.

Prema izveštaju “Globalni cenzus o zadrugama” iz 2014. u svetu posluje više od 2,6 miliona zadruga koje ukupno imaju oko milijardu članova/ica i klijenta i zapošljavaju oko 12,6 miliona ljudi. Najveći broj zadruga su zemljoradničke/poljoprivredne (1,2 miliona) i kreditne/finansijske (210 hiljada), zatim socijalne i obrazovne (88 hiljada), radničke (85 hiljade) i potrošačke (81 hiljada). Pored ovih postoje i druge vrste zadruga kao što su stambene (15 hiljada), energetske, platformske itd. Svima je zajedničko udruživanja zarad zajedničke dobrobiti, i poslovanje i delovanje prema zadrugarskim principama i u skladu sa zadrugarskim vrednostima.

Prema rezultatima istraživanja udruženja Cooperatives Europe iz 2016. broj zadruga u Evropi porastao je za 12% u periodu između 2009-2015 godine što je upravo period kada je Evropa bila pod najvećim udarom finansijske krize. Prema njihovim podacima 2015. godine u Evropi je mapirano skoro 180.000 zadruga koje su imale preko 140 miliona članova. Zadruge u Evropi zapošljavale su preko četiri miliona ljudi u datom periodu, a ukupni obrt koje su zadruge ostvarile iznosio je preko hiljadu milijardi eura. Po broju zadruga prednjače Italija (39,600), Francuska (22,517) i Španija (20,050), a kada je u pitanju članstvo zemlje Severne Evrope su pri samom vrhu: u Holandiji svaka osoba je član bar jedne zadruge, dok je u Finskoj više od 80% stanovništva učlanjeno u zadruge. Kada je u pitanju oblast delovanja najveći procenat čine industrijske i uslužne zadruge (36%), poljoprivredne zadruge (30%), a zabeležen je i porast stambenih zadruga (22%).