Socijalizacija reproduktivnog rada

Definicija pojma

Socijalizacija reproduktivnog rada predstavlja politički zahtev za transferom odgovornosti za osnovnu reprodukciju sa porodice na lokalnu zajednicu i/ili državu. Aktivnosti koje se smatraju kućnim radom (priprema hrane, čišćenje, briga o deci, briga o starijima i sl.) predstavljaju ključne pretpostavke društvene reprodukcije i stoga bi trebalo da budu deljena odgovornost zajednice.

Ovaj se zahtev pripisuje pre svega marksističkim i socijalističkim feministkinjama koje su ukazivale na spregu patrijarhata i kapitalističkog načina proizvodnje, te materijalnih uslova ženske represije, a onda i represije drugih nenormativnih identiteta. Između ostalih teza, one su smatrale da je rad obavljan u okvirima porodice, tradicionalno pripisivan privatnoj sferi, odnosno ženama, strateški neprepoznat kao rad. Osim što je briga o domaćinstvu naturalizovana kao ženska, te oslobođena materijalne nadoknade, ona predstavlja i dvostruko opterećenje ženama koje su istovremeno i radnice za nadnicu.

Stoga zahtev za socijalizacijom reproduktivnog rada predstavlja, sa jedne strane, još jedan element šireg zahteva za dekomodifikacijom rada, ali sa druge, i borbu za ženska prava unutar tog pravednijeg sistema ekonomske demokratije.

Teorijska geneza

Marksistička teorija bavi se sredstvima i uslovima reprodukcije radne snage kako bi ukazala na ambivalentan proces putem kojeg kapitalistička proizvodnja transformiše i iskorišćava reprodukciju života. Iako su i dugoročna reprodukcija radne snage (rađanje i odgajanje “nove radne snage”) i kratkoročna (svakodnevna reprodukcija radnika) nedovoljno obrađene u Marksovoj analizi , marksističkim teoretičarima, a posebno teoretičarkama izuzetno su važni upravo zbog uloge žene u tim procesima.

Činjenica je da svaki radnik pre svega mora da odraste u radnika, a potom da svakodnevno mora da pojede skuvanu hranu, obuče opranu i pokrpljenu odeću, bude zbrinut kada je bolestan, itd. Silvija Federiči [Silvia Federici] , jedna od čelnih predstavnica pokreta koji zahteva nadnice za kućni rad, zastupa poziciju da je izolacija ovakvog kućnog rada i zatvaranje unutar porodice zapravo strategija kapitalizma da reprodukciju radne snage odvoji od nadničkog rada, kako bi troškovi reprodukcije bili prebačeni na porodicu (ili državu). Na taj način, kućni rad predstavlja još jednu manifestaciju “principa nečistoće” kojim kapitalizam teži da angažuje van-kapitalističke strukture koje ga održavaju . Kombinacija “neproduktivnog” reproduktivnog rada, i formalnog najamnog rada, tako omogućava akumulaciju kapitala, jer kapital konzumira više rada za akumulaciju nego što nadoknađuje kroz nadnice.

Ovo strateško zanemarivanje reproduktivnog rada može se dakle posmatrati kroz prizmu odnosa produktivnog i neproduktivnog rada kod Marksove analize političke ekonomije. Naime, produktivni je samo onaj rad koji stvara višak vrednosti, te se takav rad može nadoknaditi nadnicom. Rad koji, pak, ne proizvodi razmensku vrednost, smatra se neproduktivnim. Osim što je reproduktivnom pravu formalno oduzeto pravo na nadnicu, on je dodatno i preobražen u “čin ljubavi” , te je i samo propitivanje statusa reproduktivnog rada onemogućeno.

Nakon Sovjetske revolucije 1917. godine, najuticajnija feministička teoretičarka Partije, i od 1919. na čelu Ženotdela – odeljenja odgovornog za poboljšanje položaja žena – te glavna agitatorka za reforme usmerene ka unapređenju položaja žena, bila je Aleksandra Kolontaj [Алекса́ндра Коллонта́й]. Kolontaj je pretežno ostala unutar okvira Marksove teorije, ali je, za razliku od marksističke ortodoksije, imala kompleksnije razumevanje uloge kućnog rada. Umesto zagovaranja razrešenja antagonizma između produktivnog i reproduktivnog rada uz pomoć socijalnih institucija, smatrala je da bi ciljevi Partije trebalo da budu stvarno i potpuno ukidanje privatnih domaćinstava i potpuna reforma odnosa između muškaraca i žena, kao i normi koje oblikuju porodicu i seksualnost. Smatrala je da žene moraju biti oslobođene pritisaka reproduktivnog rada kako bi mogle svoju kompletnu radnu snagu usmeriti prema produktivnom radu.

Feministikinje drugog talasa, socijalističke feministkinje, ukazale su na činjenicu da je, doprinoseći stalnoj obnovi ponude radne snage, kao i svakodnevnoj reprodukciji radnika, reproduktivni rad u kući nužan segment procesa kapitalističke akumulacije vrednosti. Dakle, kapitalistički status quo, odnosno mogućnost nastavka globalne proizvodnje i akumulacije kapitala strukturno je povezana sa oblicima disciplinovanja reproduktivne sfere, ali i odbijanja da se tom radu prizna produktivnost.

Nadalje, posmatrajući savremeni kapitalistčki sistem, pitanje reproduktivnog rada se dodatno usložnjava i kroz klasnu perspektivu. Naime, postaje jasno da, osim što reproduktivni i drugi oblici jeftinog ili neplaćenog rada osiguravaju svojevrsnu „subvenciju odozdo“ u prilog troškova rada za kapital, prihodi koji se u domaćinstivima na periferiji ostvaruju neformalno i kroz samopomoć, omogućavaju dodatni prostor potrošnje za domaćinstva u centru. Naime, komodifikacija reproduktivnog rada (kao još jedan sektor za ekspanziju kapitalističke proizvodnje) rezultirala je time da ekstrakcija ženskog reproduktivnog rada nižih klasa omogućava ženskoj radnoj snazi u centru da se izbori za više pozicije na tržištu rada.

Takođe, tokom perioda krize, kapital može sniziti nadnice, koristeći se fleksibilnošću reproduktivnog rada, te prebacujući na njega troškove života. Reproduktivni rad stoga funkcioniše i kao amortizer koji apsorbuje društvene troškove fluktuacije najamnog rada, osiguravajući stabilnost sistema robne proizvodnje u periodu krize, te osiguravajući radnu snagu potrebnu za idući uzlazni ciklus. Ali istovremeno, temeljni preduslov ovakvog strukturnog iskorišćavanja reproduktivnog rada je stalno poricanje njegove vrednosti.

Osim zahteva da se reproduktivni rad prizna kao rad, mora postojati i zahtev da se onda taj isti rad prebaci sa žene na zajednicu i državu. Socijalizacija dakle znači preuzimanje odgovornosti za kratkoročni i dugoročni reproduktivni rad od strane države, a onda i smanjenje pritiska na nadnicu, te konačno doprinosi razuslovljavanju nadnice od sopstvene reprodukcije, odnosno smanjuje stepen eksploatacije u radu. Osim toga, on rezultira i smanjenjem opterećnosti žena, kao većinskih nosilaca tereta rada u domaćnistvu.

Kratka istorija

Pojavni oblici komunalizovanog reprodutkivnog rada javljali su se istorijski u dve osnovne forme. Jedna je podrazumevala javne institutcije koje su brigu o deci, starima i radnicima preuzimale (bar delimično) o trošku države, poput javnih obdaništa, domova za stare, javne zdravstvene brige, narodne kuhinje i sl. Kao deo sistema javno finansiranih usluga, ovakve institucije postojale su u okvirima istorijskim oblicima socijalističkih država i države blagostanja. Sa druge strane, žene su i same ostvarivale kolektivizaciju reproduktivnog rada, kroz samoorganizovane mreže, kao pokušaj da umanje troškove reprodukcije i zaštite jedna drugu od siromaštva, državne opresije i muškog nasilja .

Kritički osvrt

Socijalizacija reproduktivnog rada, podrazumeva pre svega da se prepozna rad iza reprodukcije radne snage, koji obavljaju u najvećoj meri žene, a koji se odvija unutar domaćinstva. Međutim, ukoliko socijalizacija podrazumeva izmeštanje reproduktivnog rada iz domaćinstva na tržište, gde će se tretirati kao roba, onda će klasna komponenta pomenuta prethodno biti još više izražena. Naime, samo će privilegovane žene imati priliku da reproduktivni rad delegiraju nekom drugom, pretvarajući ga u produktivni, nadnični rad, dok će one manje privilegovane i dalje biti dvostruko opterećenje, zadržavajući reproduktivni rad u privatnoj sferi.

Sa druge strane, ukoliko kolektivizacija reproduktivnog rada podrazumeva samoorganizovanje žena da svoj teret reproduktivnog rada raspodele i distribuiraju podjednako u grupi, ostajemo u istoj kapitalističkoj logici u kojoj je reproduktivni rad i dalje neprepoznat, ali u nekoj meri olakšan međusobnom solidarnošću žena. To svakako nije cilj ovakvog zahteva.

Socijalizacija reproduktivnog rada mora značiti uspostavljanje infrastrukture brige koja će biti uključnea u sistem javno finansiranih usluga, te koja će istovremeno biti dostupna svima.

Lokalna kontekstualizacija

Centar za sociološka istraživanja i Centar za mame sproveo je objavio 2018. godine istraživanje o položaju i strategijama žena širom Srbije. Na uzorku od 1.500 žena koje imaju decu, pokazano je da se srpsko društvo još uvek “nalazi duboko zaglibljeno u patrijarhatu, a da one najmlađe među njima – među nama – zapljuskuje i talas retradicionalizacije”. Patrijarhat se (i) u Srbiji ogleda na svim nivoima – od porodičnog kruga do tržišta rada, od kućnih poslova do uličnih borbi. Prema istraživanju, nešto više od 60% anketiranih žena zarađuje ispod republičkog proseka (koji je za 2017. godinu, kada je vršeno ispitivanje, iznosio oko 400 evra), a u posebno nepovoljnom položaju su mlade žene (18–29 godina), kao starosna kategorija među kojom je najveći broj nezaposlenih i žena na prekarnim poslovima, i gde su razlike između primanja muškaraca i žena najizrazitije. Život u razvijenom kapitalizmu, pak, praktično zahteva da oba partnera/supružnika budu zaposleni kako bi mogli da ekonomski opstanu; rad koji ostaje neprepoznat i nevrednovan – kućni rad – još uvek se opravdano može nazvati ženskim kućnim radom, budući da ga obavljaju, u 70–80% slučajeva, žene. S obzirom na njihova generalno niža primanja u odnosu na muškarce, žene u Srbiji nalaze se u tamnom vilajetu: ako je nužno napraviti izbor između tržišta rada i brige o kući i deci, muškarcu će, kao tržišno “cenjenijem”, pripasti prva, javna sfera, a ženi ona koja joj “po prirodi” – tj. po činjenici da može da rađa – pripada: privatna sfera; ako je, s druge strane, nužno (a najčešće jeste) da oboje budu na tržištu rada, žena ne postaje rasterećenija od “tradicionalnih ženskih poslova”, već samo višestruko opterećena.

Iako je u vreme real-socijalističkog projekta u Jugoslaviji, sistem javnih usluga, od kojih su mnoge pokrivale deo reproduktivnog rada (od kuhinja u preduzećima, do dostupnih jaslica i obdaništa ili produženog boravka u školama), omogućio ženama da budu manje opterećene poslovima brige, tranzicija je donela povlačenje države iz socijalnih usluga, kao i dalje širenje komodifikacije na sve sfere društvene reprodukcije. Danas postoje različite usluge koje bi mogle olakšati ženama i smanjiti reproduktivni rad, ali se one naplaćuju, te su dostupne samo nekim domaćinstvima. Ni Srbija, takođe nije izuzetak u klasnoj eksploataciji i unutar sfere reproduktivnog rada.

Komparativna perspektiva

Pomenuta klasna komponenta procesa komodifikacije reproduktivnog rada, koja se može proširiti i na globalne odnose centra i periferije, proizvodi veliko kretanje žena upravo radi obavljanja rada u domaćinstvu. Naime, studija "Sluge/škinje globalizacije: Migranti/kinje i kućni rad"'['Servants of Globalization: Migrants and Domestic Work], upravo dokazuje kako u velikoj meri motivacija migracija prevazilazi produktivni rad, već zalazi u oblast reproduktivnog rada ili rada u domaćinstvu. Ovde je na snazi tzv. “rasna podela reproduktivnog rada” odnosno diskrepancija u pristupu oslobađanju od reproduktivnog rada za različite žene. Kako Rakel Parenas [Rhacel Salazar Parrenas] objašnjava, dok klasno privilegovane žene mogu da kupe usluge brige u domaćinstvu od migrantkinja sa Filipina, ove simultano kupuju to isto od još manje privilegovanih žena koje su ostale na Filipinima.

Da nije sve nasuprot interesu žena, primer dobre prakse odnosi se na Venecuelu, gde se – kako je definisano u članu 88. Ustava iz 1999. godine – kućni rad smatra ekonomskom aktivnošću koja stvara dodatnu vrednost i proizvodi društveno blagostanje, pa žene koje rade kod kuće imaju pravo na socijalnu zaštitu i državnu penziju.