Zadrugarstvo i mutualizam

Definicija pojma

Mutualizam i zadrugarstvo imaju mnoge tačke presecanja, pre svega polazište u uzajamnoj pomoći, saradnji i udruživanju kao načinu da se zadovolje pojedinačne i grupne potrebe. Jedna od značajnijih razlika je što zadružno organizovanje uvek podrazumeva formu kolektivne svojine – zadružnu svojinu, dok mutualističke institucije eksperimentišu sa oblicima privatne svojine.

Mutualistička udruženja, kao organizacije uzajamne pomoći, dobrovoljno su konstituisane asocijacije koje za cilj imaju da svojim članovima obezbede (materijalnu) pomoć u slučaju potrebe i predstavljaju rezultat nastojanja radnika da se osiguraju od životnih rizika kojima su bili izloženi, kao što su nezaposlenost, bolest, nesreća, starost ili smrt hranitelja porodice. Mutualističko organizovanje se tako može razumeti i kao nastojanje da određene (socijalne) usluge neophodne za ljudsku i društvenu reprodukciju obezbede izvan tržišta, odnosno dekomodifikuju. Najrasprostranjenija savremena forma mutualističkih praksi je institucija uzajamnog kredita.

Međunarodna alijansa zadruga (ICA) zadruge definiše kao “autonomna udruženja osoba koje se dobrovoljno ujedinjuju kako bi zadovoljile svoje zajedničke ekonomske, socijalne i kulturne potrebe i težnje kroz zajedničko i demokratski kontrolisano preduzeće.” Drugim rečima, zadruge su profitna i neprofitna preduzeća koja za cilj imaju ostvarivanje zajedničkih ekonomskih, socijalnih i kulturnih potreba i interesa svojih članova/ica, koji demokratski upravljaju zadrugom i njeni su vlasnici. Model zadružnog organizovanja tako predstavlja jedan od načina da se odgovori na eksploataciju i alijenaciju rada.

Teorijska geneza

Zadrugarstvo i mutualizam se kao alternative kapitalističkom načinu proizvodnje i distribucije tematizuju od 19. veka, i posebno se vezuju za aktivistički i teorijski rad Furijea [Charles Fourier], Ovena [Robert Owen] i Prudona [Pierre-Joseph Proudhon], odnosno anarhističku tradiciju, utopijski, libertarijanski i samoupravni socijalizam.

Kao ekonomska teorija mutualizam zagovara slobodna tržišta kao način alokacije, ali za razliku od kapitalističkog slobodnog tržišta koje favorizuje privatnu svojinu nad sredstvima za proizvodnju, pretpostavlja zajedničku svojinu ili uslovno privatno vlasništvo i usufruct prava - pravo na korišćenje određenog dobra (usus) i pravo na profitiranje od njega (fructus). Mutualisti prema tome zagovaraju “uslovnu svojinu nad određenim dobrom” (zemljištem), koja je legitimna sve dok to dobro ostaje u upotrebi ili okupaciji, i u suprotnom se mora napustiti/ustupiti.

Imajući u vidu da se bazira na radnoj teoriji vrednosti, mutualizam postavlja radničko pravo na puni proizvod svog rada kao osnovni cilj, a prisvajanje viška vrednosti proizvedene radom od strane kapitalista, odnosno eksploataciju rada, kao osnovni problem kapitalizma. Ovo je još jedna tačka presecanja mutualizma sa zadrugarstvom čije je jedno od polazišta eliminacija vlasnika – kapitaliste, odnosno zajedničko vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju (sprečavanje eksploatacije rada) i demokratska kontrola (sprečavanje alijenacije rada).

Najpoznatija institucija mutualizma – uzajamni kredit – počiva na sličnoj pretpostavci. Kao što kapitalisti imaju monopol nad sredstvima za proizvodnju, tako i banke imaju monopol nad kreditom. Banke u osnovi stvaraju novac dajući u zajam depozite koji im zapravo ne pripadaju, a zatim naplaćuju kamate na njih. Mutualisti prema tome zagovaraju uspostavljanje demokratskih kreditnih unija ili uzajamnih banaka koje bi izadavale besplatan kredit, kako bi se novac kreirao u interesu korisnika, a ne banke. Uzajamni kredit tako predstavlja sistem (ili formu alternativnog novca, tzv. “knjigovodstveni” novac) u kome se novac koji se koristi u transakciji kreira u samom trenutku transakcije kao odgovarajući iznos zajma i zaduženja na bilansima dve strane. Za razliku od fiat novca sistemi uzajamnog kredita ne zahtevaju centralizovano upravljanje novčanim zalihama već podrazumevaju praćenje svakog pojedinačnog bilansa zajmova i zaduženja. Iako efektivno predstavlja zajam (kredit), kamata se ne naplaćuje, i kako uzajamni kredit dozvoljava trgovinu i međusobno otkazivanje zaduženja, dugovi se mogu otplatiti i indirektno.

Vodeći se mutualističkim principom uzajamne pomoći zadruge nastaju kao način da se samoorganizacijom obezbede bolji uslovi života i predstavljaju odgovor na ekonomske i društvene probleme uzrokovane širenjem industrijskog kapitalizma, kao što je koncentracija jeftine radne snage (seljaka bezzemljaša) u gradovima i uništavanje malih proizvođača usled mehanizacije i omasovljavanja proizvodnje. Prve zadruge se obrazuju da bi obezbedile one proizvodi i usluge (kao što je npr. ishrana) koje su neophodne za ljudsku i društvenu reprodukciju. Model zadružnog organizovanja tako doprinosi dekomodifikaciji rada ali i odgovara na njegovu ekploataciju i alijenaciju jer ustanovljava institucije deljene (zadružne) svojine nad sredstvima za proizvodnju i demokratskog (participativnog) upravljanja (jedan član/ica – jedan glas). Moderne zadrugarske i mutualističke prakse se javljaju od kraja 18. veka, a zadruga koja se obično smatra prvom uspešnom – Ročdejl [Rochdale] društvo ravnopravnih pionira – osnovana je 1844. Principi poslovanja i delovanja koje Ročdejl društvo usvaja i danas predstavljaju osnovna načela zadrugarskog pokreta. Ovih sedam principa su: dobrovoljno i otvoreno članstvo, demokratska kontrola, ekonomsko učešće članstva, autonomija i nezavisnost, obrazovanje i informisanje, saradnja sa drugim zadrugama, i briga za zajednicu, koja danas podrazumeva i brigu o održivosti životne sredine.

Kratka istorija

Zadrugarske i mutualističke institucije u različitim formama i oblicima postoje koliko i ljudsko društvo – plemenska društva su bila organizivana u kooperativne strukture kojima su se poslovi i resursi raspodeljivali unutar zajednice. U feudalizmu mutualističke organizacije postoje u obliku dobrovoljnih društava humanitarnog karaktera, dok se u modernom smislu one se razvijaju pred kraj 18. i tokom 19. veka u kontekstu prve industrijske revolucije i nastajućeg industrijskog društva, odnosno usled raspada starih formi solidarnosti vezanih za seljačko društvo i u odsustvu državne intervencije koja bi obezbedila potporu ugroženim građanima.

Prakse saradnje između radnika i vlasnika, koje se u današnjoj terminologiji mogu označiti kao “deljena dobit” ili “deljeni višak” datiraju sa kraja 18. veka. U Britaniji prve moderne zadruge – Fenvičko tkačko društvo [Fenwick Weavers' Society], osnovano 1761. i Ročdejl društvo ravnopravnih pionira – nastaju u formi potrošačkih zadruga. Ročdejl društvo je činilo 28 tkalaca i drugih zanatlija koji su udružili kako bi otvorili sopstvenu prodavnicu odnosno kolektivno kupovali proizvode koje pojedinačno nisu mogli da priušte. Ovakva kolektivna kupovina u korist članova i danas je okosnica potrošačkih zadruga.

Prve zadruge u Francuskoj nastaju u formi koja se danas smatra proizvodnom zadrugom tako što se zanatlije u jednoj oblasti/grani proizvodnje udružuju kako bi osnovali zajedničke radionice. Zadruge nastaju kao odgovor na pritisak rastuće konkurencije koja prati industrijalizaciju i koja dovodi u pitanje opstanak malih radionica, a prati je i rast nezaposlenosti i pogoršanje radnih uslova. Proizvodna delatnost u (proizvodnim) zadrugama finansirala se kroz jednake doprinose svih članova dok se dobit raspodeljivala na jednake delove među članovima. Na ovaj način mali proizvođači mogli su da ostanu samostalni i van sistema nadnica, a održivosti je doprinosilo i to što poslovanje nije zavisilo od pojedinačnih uloga imajući u vidu da se deo prihoda odvajao u zadružni fond kojim se obezbeđuje kontinuitet poslovanja.

Prve zadruge koje nastaju su prema tome potrošačke i proizvodne ili radničke, kao i poljoprivredne, a pored njih danas postoje i mnogobrojne druge vrste: kreditne, energetske, stambene, socijalne, zdravstvene, platformske itd.