Održivost životne sredine

Definicija pojma

Održivost životne sredine podrazumeva odgovornu interakciju sa okolinom kako bi se izbeglo iscrpljivanje ili propadanje prirodnih resursa i omogućio dugoročni kvalitet životne sredine. Politike održivosti životne sredine pomažu da se antropogeni uticaj na životnu sredinu odvija u okvirima u kojima se osigurava da su potrebe današnjeg stanovništva zadovoljene bez ugrožavanja sposobnosti budućih generacija da zadovolje svoje potrebe i bez ugrožavanja mogućnosti drugih vrsta da zadovolje svoje potrebe.

Teorijska geneza

Kako predstavljaju osnov za društvenu reporodukciju, prirodna dobra su nezaobilazni predmet analize ekonomske i drugih društvenih teorija. Priroda ili životna sredina se u klasičnoj ekonomiji tematizuje kao resurs koji je moguće eksploatisati za ljudske potrebe. Smit [Smith] tako uopšte ne prepoznaje problem oskudnosti i iscrpljivost prirodnih resursa kao potencijalnu prepreku rastu, Maltus [Malthus] ovaj problem tretira u odnosu spram rasta populacije, a Rikardo [Ricardo] prema slabljenju kvaliteta zemlje i posledičnom smanjenju prinosa. Obojica, kao i Mil [Mill] prepoznaju tehnologiju kao način da se odlože ograničenja koje proizvodi oskudnost resursa.

U Marksovoj [Marx] analizi kapitalizma priroda (zemljište) se takođe razume kao resurs koji se ekploatiše uz pomoć nauke (tehnologije) na takav način da proizvodi upotrebnu vrednost (npr. hranu). Međutim, Marks uviđa da kapitalistički sistemi nisu održivi i da su upravo oštećenja životne sredine koje izazivaju usled prekomerna ekploatacije, jedan od razloga ove neodrživosti. Pored toga, Marks uviđa i oštećenja koja nastajuća tehnologija ekploatacije ima na ljude (radnike), kao što je npr. zagađenje vazduha.

Ekonomisti prve polovine 20. veka prepoznaju neobnovljivost određenih prirodnih resursa (ruda, minerala) i govore o “optimalnoj iscrpljivosti neobnovljivih resursa”, te se bave pitanjem “optimalne upotrebe” (ne očuvanja). Priroda se tretira kao izvor materijala kojim je potrebno upravljati na način drugačiji od tretmana trgovačkih dobara.

Za Polanjija [Polanyi] osnovni problem klasične ekonomije je to što prirodu (zemlju) kao i rad i novac, tretira kao “prave” dok one zapravo mogu biti samo “fiktivne” robe. Priroda se obnavlja nezavisno od tržišta ali i u najvećoj meri antropogenih uticaja uopšte. Prirodu je nemoguće (a i nepoželjno) u potpunosti komodifikovati (pretvoriti u robu) zato što bi to značilo njeno uništenje. Imajući to u vidu, savršeno samoregulišuće tržište ne može da postoji i intervencija države je neophodna kako bi se osigurao opstanak i društva i prirode.

Odavde polazi zalaganje za održivu društvenu organizaciju upravljanja prirodnim dobrima, odnosno tretiranje prirode kao zajedničkog dobra. Ovo podrazumeva postojanje prirodnih resursa koji su dostupni svim članovima/icama jedne zajednice ili društva, kao i postojanje mehanizama kojima su zajednice koje su na bilo koji način zavisne od određenog prirodnog dobra, uključene u upravljanje njime.

Kratka istorija

Prepoznavanje krhkosti prirodnog okruženja, shvatanje da mu je potrebna posebna pravna zaštita, kao i prevođenje te spoznaje u pravne strukture i razvoj tih struktura u veći korpus „zakona o životnoj sredini“ i snažniji uticaj zakona o životnoj sredini na zakone koji se tiču prirodnih resursa, javljaju se ‘60-ih godina kao posledica brojnih uticaja, kao što su svest o jedinstvenoj biosferi i posledicama industrijske proizvodnje na javno zdravlje i prirodu, kao i rastući politički pokreti za očuvanje životne sredine. Delovi prirode se počinju tretirati kao javno dobro i njima se počinje upravljati kao javnom svojinom, a eksploatacija prirode počinje da se reguliše nacionalnom i međunarodnim pravnim aktima. Krajem ‘70-ih i naročito tokom ‘80-ih nastaju i prve zelene partije koje do kraja veka postaju značajna politička snaga.

Međunarodno pravo u oblasti zaštite životne sredine, koje danas čine mnogobrojni multilateralni i u manjoj meri bilateralni sporazumi, ubrzano se razvija nakon Konferencije Ujedinjenih Nacija o čovekovoj sredini iz 1972. i u značajnoj meri pod pokroviteljstvom UN-a. Iste godine kada je održana Konferencija o čovekovoj sredini, Rimski klub izdaje izveštaj pod nazivom “Granice rasta”, kojim se po prvi put dovode u vezu ekonomski rast i rastući problemi u oblasti životne sredine, a u kontekstu povećanja svetske populacije, rapidne potrošnje resursa i razvoja industrije bazirane na neobnovljivim izvorima energije.

1983. u okviru UN kreirana je Svetska komisija za životnu sredinu i razvoj. Ova komisija 1987. izdaje izveštaj kojim uvodi pojam održivog razvoja, definišući ga na način na koji se i danas najčešće upotrebljava: “razvoj kojim se zadovoljavaju potrebe sadašnje generacije bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje svoje potrebe.” Ovaj izveštaj postavio je temelje za neke od važnih dokumenata usvojenih na Konferenciji UN o životnoj sredini i razvoju, održanoj 1992. u Rio de Žaneiru. Usvojeni dokumenti, Deklaracija o životnoj sredini i održivom razvoju, Agenda 21 (plan akcije za održivi razvoj) i Okvirna konvencija o klimatskim promenama popločale su dalji rad UN u oblasti održivog razvoja i prilagođavanja na klimatske promene.