Radnički saveti

Definicija pojma

Radnički saveti ili saveti zaposlenih predstavljaju formu institucionalnog udruživanja radnika i radnica prvenstveno u cilju participacije u upravljanju, pregovaranju ili konsultovanju na nivou preduzeća, ali se mogu formirati i na nivou komšiluka, opština, grada i republika u cilju organizovanja različitih aspekata društvenog života. Predstavnici zaposlenih se putem izbora biraju na pozicije u radničkim savetima, i mogu sa njih biti opozvani, a kao obavezu imaju da zastupaju interese celokupnog kolektiva.

Ova forma institucionalizacije participativnog upravljanja zaposlenih ima dugu istoriju, kako u pokušajima izgradnje socijalističkih tipova društva, tako i u zemljama sa dominantno kapitalističkim načinom proizvodnje. Pratila je pokušaje radničkog organizovanja još od početaka XX veku, a najširu primenu je našla tokom perioda samoupravnog socijalizma u SFRJ. Cilj, forma i sadržina ovog načina udruživanja se značajno razlikovala tokom različitih epoha, sistema i zemalja koje su je primenjivale.

Teoijska geneza

Koncept radničkih saveta razvijan je u okviru revolucionarnog socijalističkog i anarhističkog pokreta, a prvi primeri primene se mogu naći u Rusiji gde su još 1905. godine formirani prvi sovjeti. Cilj ove forme udruživanja bio je revolucionarna promena proizvodnih odnosa koja je trebala da donese uspostavljanje socijalističkog načina proizvodnje zasnovanog na kolektivnom vlasništvu i upravljanju nad sredstvima za proizvodnju. Iz ove perspektive, kapitalistički industrijski odnosi se smatraju za duboko antagonističke, a ideja je da se kroz potpuno prenošenje funkcije upravljanja na radnike i radnice kao direktne proizvođače ovaj antagonizam može razrešiti. Uloga radničkih saveta nije nužno ograničena samo na odluke vezane za proces proizvodnje na nivou preduzeća, već oni mogu imati aktivnu ulogu u organizaciji različitih aspekata društvenog života (kao što je obezbeđivanje hrane, stanovanja, transporta, obrazovanja itd.) u radničkim četvrtima ili različitim nivoima teritorijalne organizacije.

Koncept radničkih saveta ili saveta zaposlenih našao je svoju primeni i unutar kapitalistički organizovanog procesa proizvodnje. U tom kontekstu ova forma udruživanja je pre svega definisana kao grupa radnika i radnica delegirana od strane zaposlenih da kod poslodavaca zastupa njihove interese ili da učestvuje u upravljanju preduzećem. U zavisnosti od zakonske regulative, savet zaposlenih može imati prava na saodlučivanje, konsultacije i/ili distribuciju informacija unutar kompanije.

Motivacija za uvođenje saveta zaposlenih jeste pre svega posredovanje i smanjivanje konflikta između poslodavaca i zaposlenih, ali i to što se učešće radnika u procesu donošenja odluka često smatra odlučujućim za obezbeđivanje i unapređenje zadovoljstva i produktivnosti zaposlenih u organizacijama. Veća participacija radnika i radnica bi trebalo da dovede do veće posvećenosti kompaniji, olakša proces pregovaranja i omogući primenu tacitnog znanja zaposlenih za unapređenje procesa proizvodnje.

U ovoj perspektivi uloga radničkih saveta, tačnije saveta zaposlenih nije viđena kao transformativna, što će reći da za cilj nema promenu društvenih odnosa i odnosa u proizvodnji, već predstavlja jednu od institucija socijalnog dijaloga koja teži da umanji socijalne antagonizme koji proističu iz industrijskih odnosa.

Kratka istorija

Prvi radnički savet (rus. совет - “savet”) uspostavljen je još u maju 1905. godine kada je organizovan veliki štrajk 40.000 radnika u Ivanovsko-Voznesenskoj oblasti. Kao posledica rusko-japanskog rata izbile su pobune i štrajkovi radnika širom Rusije koji su na nivou svojih fabrika počeli da se organizuju u sovjete. Ove organizacije su igrale važnu ulogu tokom Ruske revolucije 1905. godine, ali su ubrzo nakon toga ugašene. Ponovo su oživeli tokom revolucije 1917. godine kada su predstavljali osnovnu formu organizovanja i upravljanja, što se oslikava i u boljševičkoj paroli “Sva vlast sovjetima”. Nakon revolucije vlast u Sovjetskom savezu bila je organizovana kroz sovjete na nivou fabrika, sela, gradova, regiona, provincija i republika, a na vrhu se nalazio Vrhovni sovjet.

Osim u Rusiji, radnički saveti su se početkom XX veka pojavljivali i u drugim Evropskim zemljama, poput Poljske, Mađarske, Irske i posebno Nemačke gde je ovaj oblik bio značajna forma organizovanja tokom revolucije 1918. godine.

Najznačajniji pokušaj izgradnje sistema zasnovanog na radničkim savetima svakako predstavlja model samoupravnog socijalizma koji se u SFRJ gradio u drugoj polovini XX veka. Za razliku od sovjetskog tipa, radnički saveti u SFRJ su kroz period svog funkcionisanja imali mnogo veću autonomiju i moć odlučivanja. Samoupravni model u SFRJ počeo je da se razvija u periodu nakon sukoba sa Informbiroom 1948. godine. Prekid ekonomskih veza s Istočnim blokom ugrozio je tek započetu industrijalizaciju i doveo Jugoslaviju u opasnost od ekonomskog kolapsa. U takvim uslovima političko rukovodstvo je tragalo za drugačijim načinom organizacije privrednih aktivnosti, koji bi se razlikovao kako od staljinističkog modela u SSSR-u, tako i od čistije tržišnog pristupa na kapitalističkom zapadu. Samoupravni model je u tom trenutku predstavljen kao povratak na ideale iz Lenjinovog perioda. Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva 1950. godine smatra se trenutkom institucionalizacije ovog modela, a Ustav iz 1953. godine je definitivno potvrdio radničke savete i samoupravljanje kao bazu za izgradnju jugoslovenskog socijalizma “trećeg puta”.

Radnički saveti u SFRJ su predstavljali demokratske institucije kojima su pristup imali svi radnici jednog proizvodnog kolektiva. Predstavnici u savetima su bili birani na osnovu tajnog glasanja, i mogli sa da budu deo saveta u najviše dva mandata. Savet je proporcionalno morao da predstavlja različite grupe zaposlenih zastupljene u radnom kolektivu. Zajedno sa upravnim odborom i direktorom, kojeg je u prvoj fazi socijalističkog razvoja postavljala partija, činili su strukturu upravljanja preduzećem. (Singh et al, 2007).

Jugoslovenska privreda je u periodu između 1950. godine i sredine 1970-ih po stopi rasta bila među vodećim ekonomijama u svetu, a kao jedan od razloga mnogi autori navode i značajnu ulogu radničkih saveta koji su uspeli da povećaju motivaciju i produktivnost zaposlenih (Singh et al, 2007). Radnički saveti i sistem samoupravljanja su obezbedili pristanak šireg društva na teške reforme i period industrijalizacije zemlje. Kako ističe Krešimir Zovak, “svrha radničkog samoupravljanja u momentu njegova uvođenja bila je ponajviše u discipliniranju radne snage i davanju materijalnih poticaja za podizanje radne produktivnosti kako bi se u što kraćem roku izvela neophodna industrijalizacija zemlje. U tom pogledu, samoupravljanje se pokazalo uspješnim modelom” (Zovak, 2017: 150).

Privredne reforme iz 1960-ih dovele su do sve većeg oslanjanja na tržišni mehanizam što je značajno promenilo kontekst u kojem se model samoupravljanja i radničkih saveta razvijao. Ustavom iz 1974. i Zakonom o udruženom radu iz 1976. godine uvedene su nove forme organizacije rada, među kojima je najznačajnija bila uspostavljanje osnovne organizacije udruženog rada (OOUR) kao nove samoupravne jedinice. Ove izmene su donele povećanu decentralizaciju u procesu odlučivanja, dajući radnim kolektivima još veću autonomiju. OOUR-i, predvođeni radničkim savetima, sada su imali više nadležnosti u odlučivanju o upravljanju resursima, alokaciji prihoda, iznosima zarada, zapošljavaju i otpuštaju direktora itd. Međutim, sada je i odgovornost za profitabilno poslovanje bila prenesena na nivo preduzeća, što je u uslovima povećane tržišne konkurencije između samoupravnih preduzeća i usporenog ekonomskog rasta nametalo i drugačiju logiku prilikom donošenja ekonomskih odluka.

Kritički osvrt

Nesumnjivo je da participacija radnika i radnica u upravljanju kroz formu radničkih saveta ima pozitivan uticaj na demokratizaciju ekonomskih aktivnosti u jednom društvu. Međutim, ne treba prevideti činjenicu da ova forma nije i dovoljan uslov za izgradnju pune demokratije. Naime, formalno vlasništvo i upravljanje nad sredstvima za proizvodnju imaju i ograničenja u zavisnosti od konteksta u kojem se primenjuju.

Radnički saveti, tj. saveti zaposlenih u kapitalističkom tipu ekonomije svakako mogu da utiču na poboljšanje položaja, uslova rada i nivoa zarada za one radnike i radnice koji su zaposleni u kompanijama u kojima je ovakva forma radničke participacije institucionalizovana. Međutim, korišćenje ovog mehanizma za stvarno poboljšanje njihovog položaja, kao i u slučaju drugih institucija socijalnog dijaloga, zavisiće od trenutnog stanja ekonomije, uspeha preduzeća i pregovaračke moći samih zaposlenih, koja je u uslovima savremene globalne podele rada najčešće značajno redukovana. Pojava ovog modela najčešće je bila posledica klasnog kompromisa i pokušaja da se antagonistički industrijski odnosi stave pod kontrolu. Tako i danas neretko ove institucije mogu imati i funkciju pacifikacije zaposlenih.

Sa druge strane, sovjetski tip društvenog uređenja je zbog svoje izrazite koncentracije političke moći onemogućio bilo kakvu smislenu autonomiju radničkih saveta, koji su pretvoreni samo u ispostave partije. Ova ograničenja su svakako došla do svog vrhunca u staljinističkom periodu razvoja SSSR-a kada je zbog straha od učestalih političkih čistki svaki pokušaj alternativnog organizovanja, planiranja i uspostavljanja ekonomske demokratije bio onemogućen.

Iako je samoupravni model socijalizma u SFRJ zasnovan na radničkim savetima svakako predstavljao najznačajniji pokušaj izgradnje sistema baziranog na idejama ekonomske demokratije, određena strukturna ograničenja ovog modela su presudno uticala na njegov krajnji neuspeh. Uspostavljanje socijalističke robne proizvodnje kao glavnog mehanizma regulacije društvene reprodukcije u praksi je u potpunosti zanemarilo uticaj tržišne logike na odluke ekonomskih aktera. Socijalizam je na taj način sveden na sitnu robnu proizvodnju između samoupravnih jedinica, čime je u potpunosti negirana Marksova analiza zakona vrednosti i apstraktnog rada, tj. načina na koje mehanizam tržišta primorava aktere da se povinuju uslovima koji na njemu postoje. Kako primećuje Zovak, “radnička participacija u poduzećima je zasigurno bila element novog socijalističkog društva, no za izgradnju socijalističkih proizvodnih odnosa bilo je potrebno mnogo više od toga. Prije svega bila je potrebna izgradnja snažnih planskih i redistributivnih mehanizama koji će staviti pod kontrolu neželjene učinke tržišta kao najvažnijeg elementa starih proizvodnih odnosa” (Zovak, 2017: 150-151). Fokusiranjem samo na pitanje vlasništva, arhitekte jugoslovenskog samoupravljanja su previdele da kontrola radnika nad sredstvima za proizvodnju nije moguća ukoliko proizvodi njihovog rada dolaze u odnos sa proizvodima rada drugih radnika samo putem mehanizma tržišta, jer će u toj situaciji sredstva za proizvodnju (u ovoj situaciji kapital koji se ulaže) morati da se povinuju imperativu akumulacije kao cilju za sebe (McNally, 1993:182). Samoupravni kolektivi u toj situaciji postaju samo “personifikovani kapital” (Marks, 1978). Kako zaključuje Zovak, u toj situaciji “nisu radnici-samoupravljači ti koji kontroliraju kapital, već je kapital sa svojim imperativom za vlastitim samouvećanjem taj koji kontrolira radnike” (Zovak, 2017: 140).

Potvrda ovoga se može naći u činjenici da je sa sve većim oslobađanjem tržišnog mehanizma kroz reforme 1960-ih, kao i većom decentralizacijom nakon uvođenja OOUR-a 1970-ih, proces odlučivanja na nivou preduzeća bio prepuštan ekonomskim ekspertima, direktorima, rukovodiocima i članovima kolektiva koji su imali dovoljno znanja da donose kompleksne ekonomske odluke. Kako navodi Majkl Lebovic, „iako su članovi radničkih saveta imali moć odlučivanja o ključnim pitanjima kao što su investicije, marketing i odluke vezane za proizvodnju, nisu se osećali kompetentnim za to - u poređenju sa rukovodstvom i tehničkim ekspertima. Tako su u mnogim preduzećima radnički saveti bili skloni da samo potvrđuj predloge koji su dolazili od strane rukovodstva“ (Lebowitz, 2006: 76).

Direktne posledice svega ovoga bile su i pojave poput rastuće nejednakosti između razvijenih i nerazvijenih republika, kao i visoke stope nezaposlenosti, što je za socijalistički proklamovano društvu predstavljalo svojevrsni paradoks. Takmičenje između preduzeća, regiona i republika na tržištu dovelo je do toga da oni sa boljom početnom pozicijom imaju daleko veće mogućnosti za brži razvoj, dok su siromašniji regioni sve više zaostajali. Dodatno, na nivou preduzeća, veća autonimija po pitanju alokacije zarada vodila je rastu kapitalno intenzivne proizvodnje što je za posledicu imalo povećanje produktivnosti investiranjem u fiksni kapital na uštrb stvaranja novih radnih mesta. Ova situacija će kulminirati početkom 1980-ih kada je SFRJ beležila najviše stope nezaposlenosti u Evropi (Woodward, 1995).

Lokalna kontekstualizacija

Zakon o radu Republike Srbije predviđa mogućnost formiranja saveta zaposlenih u firmama sa više od 50 zaposlenih. Uloga ovog tela je da daje mišljenje i učestvuje u odlučivanju o ekonomskim i socijalnim pravima zaposlenih, na način i pod uslovima utvrđenim zakonom i opštim aktom. Međutim, formiranje saveta zaposlenih je ipak retkost. Sa jedne strane oni su najčešće viđeni kao relikti prošlosti i jednog “prevaziđenog sistema”, zbog čega neki od zagovornika pokušavaju da istaknu da cilj ove forme radničke participacije “nije menjanje društveno-ekonomskih odnosa, već njegovo dopunjavanje i poboljšanje u interesu radnika” . Sa druge strane postoji i pitanje preklapanja nadležnosti sa sindikatima koji su formirani na nivou preduzeća zbog čega su radnici i radnice organizovani kroz sindikate, a posebno sindikalni lideri podozrivi kada je u pitanju funkcija saveta zaposlenih. U uslovima izrazito nejednake distribucije ekonomske moći kakva je u većini domaće ekonomije, i izuzetno niskog nivoa zaštite radnih prava, saveti zaposlenih na nivou preduzeća su daleko podložniji uticajima poslodavaca, zbog čega su manje pogodna forma za organizovanje od sindikata.

Kompativna perspektiva

Najznačajniji primer primene saveta zaposlenih danas se može naći u Nemačkoj. Na osnovu Zakona o savetima zaposlenih (Betriebsverfassungsgesetz) radnici i radnice u kompanijama koje imaju više od pet zaposlenih imaju pravo na osnivanje ovog tela. Na izborima za predstavnike u savet zaposlenih učestvuju svi radnici i radnice stariji od 18 godina, a izbori se organizuju na svake četiri godine. Proces izbora kao i funkcionisanje saveta finansirano je od strane poslodavca, koji međutim nema nikakva prava da utiče na rad i odluke saveta. Obavljanje dužnosti u savetu zaposlenih dozvoljava mogućnost profesionalnog delovanja, a nakon završetka mandata poslodavac je dužan da člana saveta zaposlenih vrati na njegovo staro radno mesto. Savet zaposlenih zastupa interese radnika i radnica prema poslodavcu i ima određena prava vezana za odluke o otpuštanju postojećih i zapošljavanju novih radnika i radnica. Jedna od glavnih uloga ovog tela jeste posredovanje u konfliktu između poslodavca i zaposlenih. Ukoliko nije moguće doći do rešenja ovim putem, uključuje se pomoć nezavisnog arbitra za rešavanje spora.

Na nivou Evropske unije funkcioniše institucija Evroskog saveta zaposlenih koja je telo koje predstavlja interes radnika i radnica u većim multinacionalnim kompanijama sa najmanje 1000 zaposlenih, a koje funkcionišu na Evropskom ekonomskom prostoru. Ovo telo nema mogućnost saodlučivanja, već samo konslutativnu i funkciju informisanja zaposlenih o planovima poslodavaca.