Samoupravljanje (SFRJ)

Definicija pojma

Radničko samoupravljanje u socijalizmu ili samoupravni socijalizam predstavlja specifični model real-socijalističkog društva koji je postojao u Jugoslaviji u periodu od 1950. godine pa do zvaničnog ukidanja samoupravljanja 1989. godine. Posredstvom radničkih samoupravnih organizacija, svojina nad sredstvima za proizvodnju stavljena je implicitno na raspolaganje celokupnom društvu. Kao oblik participativnog upravljanja, samoupravljanje u Jugoslaviji je omogućilo da kroz sistem organa, radnici učestvuju u odlučivanju pre svega o distribuciji prihoda od proizvodnje tzv. “socijalističke akumulacije” .

Neuspeh jugoslovenskog eskperimenta samoupravljanja i raspad zemlje kroz ratove ‘90-tih godina, uticali su na to da se u velikoj meri ovaj model diskredituje. Međutim, razvoj antikapitalističkog pokreta i uspesi političkih stranaka sa anti-neoliberalnim programima, vraćaju alternative u raspravu. Upravo je u tom kontekstu proučavanje jugoslovnsekog samoupravlajnja dobilo ponovo na značaju (Unkovski-Korica 2015: 45).

Teorijska geneza i kratka istorija

Nakon razlaza sa Sovjetskim Svezom 1948. godine, socijalistička Jugoslavija je bila politički distancirana i od kapitalističkog tržišnog sistema Zapada, ali i od istočnog državnog socijalizma. U takvoj poziciji, Jugoslavija je razvijala specifičan model socijalističkog sistema koji se zasnivao na dve povezane, a danas izuzetno aktuelne komponente u kontekstu zajedničkih dobara. To su društveno vlasništvo (koje dakle nije javno ni privatno) i radničko samoupravljanje. Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva 1950. godine smatra se trenutkom institucionalizacije ovog modela, čiji su glavni tvorci Edvard Kardelj i Milovan Đilas.

Inspirisani narodnim odborima koji su predstavljali osnovne organizacione ćelije za vreme Drugog svetskog rata, samoupravni socijalizam je bio pokušaj da se uspostavi direktna demokratija i u političkom i u ekonomskom životu. Zakon iz 1950. godine rezultirao je osnivanjem radničkih saveta u svim većim preduzećima, premda su ona tada još uvek bila ograničena centralnim planskim sistemom (Tomasevic et al. 2017: 61). Ustav iz 1953. godine je definitivno potvrdio da je radničko samoupravljanje, zajedno sa društvenim vlasništvom nad sredstvima za prizvodnju zvanična državna orijentacija. Ono je trebalo da podrazumeva, kako navodi Horvat (1989:20), samostalno donošenje svih osnovnih privrednih odluka: odluka o proizvodnji, kupoprodaji i finansijama, transakcijama sa inostranstvom, formiranju cene, investicijama, zapošljavanju, imenovanju poslovodnih organa, raspodeli dohotka i internoj organizaciji. Uz to, praksa organizovanja omladinskih akcija koja je bila karakteristična za veće javne investicije (poput puteva ili stambenih zgrada) potvrđivala je ideju da se društvo zajednički gradilo, te da je čitava infrastruktura zajednička, odnosno društvena.

Princip samoupravljanja, nakon promene Ustava, nije više samo uključivo preduzeća, već je primenjivan kao sistem participativnog upravljanja u svim ne-ekonomskim sektorima, poput kulture, nauke, zdravstva, obrazovanja, stanovanja i dr. (Kirn 2014). Iako je ovo nesumnjivo uvelo decentralizaciju ekonomske i političke moći, radnici de facto nisu dobili mogućnost da zaista odlučuju o najvažnijim odlukama preduzeća u kom su radili. Ovo je bio rezultat još uvek prisutnih ograničavajućih faktora poput centralne planske ekonomije, ali i moći koju je uprava preduzeća uživala.

Ustav iz 1963. godine, još jednom je potvrdio da su upravo samoupravljanje i društveno vlasništvo primarne vrednosti u svim aspektima društva. Međutim, već 1965. godine, kako bi rešila ekonomske probleme koji su proizlazili iz centralno-planske ekonomije, Jugoslavija je uvela reforme koje su značile uvođenje tržišnih mehanizama, kreirajući tzv. tržišni socijalizam. Uvođenje principa konkurencije među samoupravna preduzeća (pri čemu je onda i prihod radnika dovođen direktno u vezu sa profitom preduzeća) proizveo je i povećanu neravnopravnost - između preduzeća unutar iste industrije, između različitih industrija, a onda i čitavih regiona (Lebovic 2014, internet). Čak iako su preduzeća nakon ovih reformi dobila veću autonomiju u odlučivanju, to je pre značilo da je efekat centralnog planiranja smanjen, nego što je zaista uloga radnika u samoupravljanju povećana.

U cilju daljeg unapređenja sistema, a kao reakcija na negativne rezultate prethodnih reformi, Ustavom iz 1974. godine je uvedena nova samoupravna jedinica - osnovna organizacija udruženog rada (OOUR) - u kojoj se odlučivalo direktnom demokratijom. Zakonom o udruženom radu iz 1976. godine, sva preduzeća su razbijena na OOUR-ove, kako bi bila povećana njihova produktivnost, kontrola radnika, efikanost u upravljanju i koordinacija ekonomskih aktivnosti (Tomašević et al. 2017: 62). Ipak, ideja kompetitivnosti je ugrožavala saradnju između različitih samoupravnih jedinica, što je vodilo lošijem stanju sistema. Ekonomski problemi, proizvedeni kombinovanjem suprotsavljenih ekonomskih sistema tržišta, centralne planske ekonomije i samoupravljanja, poput uvećane nejednakosti i rastuće nezaposlenosti, samo su se intenzivirali usled spoljnih uticaja i nametanja mera štednje već početkom 80-tih godina. Ovakvo slabljenje celokupnog ekonomskog sistema pratio je i rast socijalnog nezadovoljstva i nacionalističkih narativa koji su se gradili na regionalnoj nejednkoasti. Kraj sistema samoupravljanja, proglasio je 1989. godine Ante Marković, tadašnji predsednik Saveznog izvršnog veća, kao “neracionalne podele rada i produktivnosti” (Woodward u Matković 2018:33).

Kritički osvrt

Brojne su kritike na levici da samoupravljanje kao emancipatorska praksa nije zaživelo u Jugoslaviji, odnosno da samoupravljanje kakvo je postojalo u Jugoslaviji nije bilo radničko upravljanje nad sredstvima proizvodnje, već, naprotiv, upravljanje radništvom od strane partijske države. Međutim, uz validne argumente koji se u velikoj meri odnose na probleme u primenjivanju, kao i odluku o uvođenju tržišnih elemenata u sistem socijalističke ekonomije, ovaj je model nesumnjivo relevantan (zajedno sa njegovim manjkavostima) za svako proučavanje zajedničkih dobara danas i promišljanje modela proizvodnje, organizovanja i upravljanja naspram kapitalizmu.

Lokalna kontekstualizacija

Nakon ratova 90-tih i raspada Jugoslavije, pojedinačne države koje su iz tog procesa proizašle, bile su rešene da krenu putem urbzane restauracije kapitalističkog sistema, ne samo kroz intenzivnu privatizaciju javnih resursa, već i kroz stigmatizaciju prethodnog ekonomskog i političkog sistema. Kroz svoje nove ustave i zakonodavne okvire, nove su države proglasile privatno vlasništvo kao novu društvenu vrednost. Osim što je društveno vlasništvo ukinuto, te je ono što je bilo zajedničko ili kolektivno, postalo državno, a nakon toga, velikim delom, kroz procese privatizacije, i privatno.

Ovim se privatizacija u post-socijalističkim društvima može razumeti i kao nova primitivna akumulacija ili, kako Dejvid Harvi [David Harvey] (2013) navodi “akumulacija kroz razvlašćivanje” (accumulation by disposession), koncentrišući kapital i sredstva za proizvodnju u rukama veoma malog broja ljudi koji su povezani sa političkim elitama. Uz to, neoliberalne mere štednje, nametnute od strane međunarodnih finansijskih institucija, dodatno su intenzivirale socijalne nejednakosti, kao i korupciju u redovima vlasti. Nemoć da se država izbavi iz dugova, stalno iznova zahteva nove privatizacije i ograđivanje javnih dobara i usluga. Kako bi sve ove procese provela, vlada koristi netrasnparnetne procedure, suspenzujući demokratske principe i praveći sve veći jaz između građana i vlasti.

U ovakom kontekstu, potraga za alternativama koje bi radikalnije promenile postojeće strukturne političke i ekonomske uzroke nejednakosti i nezadovoljstva, ponovo su fokus vratile na iskustvo samoupravljanja, kritički preispitujući njegov potencijal u okviru teorije i prakse zasnovanih na principima zajedničkih dobara. U želji da uspostave semi-autonomne prostore drugačijih društvenih i proizvodnih odnosa, mnoge inicijative su svoje prakse zasnovale na principima kolektivnog odlučivanja i svojine nad proizvedenim resursima.

Jedan od najuspešnijih primera samoupravne organizacije u Srbiji danas, predstavlja kulturni centar Magacin u Beogradu. Otvoren 2007. godine u prostoru bivšeg skladiša velikog državnog proeduzeća Nolit, Magacin već 12 godina ima praktično neregulisan pravni status zbog obećane, ali neispunjene formalizacija nekog oblika javno-civilnog partnerstva, po kome bi ovaj neikorišćeni javni prostor bio u potpunosti prepušten nezavisnoj kutlurnoj sceni. Nakon različitih pokušaja, Magacin je od 2014. godine uspeo da u kontinuitetu koristi prostor i uspostavi samoupravni sistem kojim se prostor koristi, održava i unapređuje. Ovaj je primer u velikoj meri pokrenuo slične inicijative koje svoje funkcionisanje zasnivaju na principu samoupravljanja, poput Samoobrazovnog univerziteta “Svetozar Marković”, društvenog centra NNK, itd.

Iako se model samoupravljanja uglavnom zadržava u okvirima pojedinačnih manjih zajednica, za razliku od jugoslovneskog modela koji je uspeo, bar nominalno, da taj princip primeni na celokupni politički i ekonomski sistem, održivo funkcionisanje ovih praksi pokazuje kako je i danas sasvim moguće misliti alternative kapitalističkom društvu, uprkos preplavljujućem narativu da ih nema.

Komparativna perspektiva

Samoupravni jugoslovenski model predstavlja značajnu referencu za brojne pokušaje unutar anarhističkih i socijalistčkih krugova da osmisle alternativne modele političke i ekomonske organiacije društva. Majkl Albert [Michael Albert] i Robin Hahnel [Robin Hahnel], tako često pominju upravo jugoslovensko iskustvo, pričajući o sopstvenom modelu participativne planske ekonomije - tzv. ParEkon modelu. On se zasniva upravo na saradnji između prozvođvača - radničkih saveta i potrošača - potrošački saveti, koji potom kroz pregovaranje uspostavljaju konsenzus u vezi sa planom prozivodnje i distribucije.

Takođe, brojne su prakse zadrugarstva i samoorganizovanih zajednica koje čuvaju iskustvo radničkog samoupravljanja i primenjuju ih na različite aspekte funkcionisanja zajednice.