Zajednička dobra

Definicija pojma

Zajednička dobra (eng. commons) se najčešće definišu na osnovu njihova tri međusobno zavisna, konstitutivna elementa − (zajednički) resurs, zajednica koja ga koristi i institucije, odnosno režim i pravila upravljanja. Resurs može predstavljati neko nematerijalno (znanje ili digitalna platforma) ili materijalno dobro (kao jezero ili prostor), koje određena grupa proizvodi i/ili koristi. Grupa proizvođača i/ili korisnika (ove se dve grupe ne moraju nužno poklapati), čini zajednicu okupljenu oko resursa, dok se njihovim zajedničkim odlučivanjem uspostavlja i režim upravljanja i korišćenja tog resurs.

Odrednica zajednička dobra najpre je počela da se upotrebljava kao treća forma svojine − zajednička − a koja stoji u kontrastu spram dva dominantna tipa savremene svojine: privatne i javne. Shodno tome, pojam zajedničkog dobra, razvija se i u kontrastu spram tržišta i države, kao dva oblika upravljanja i raspodele bogatstva.

Etimološki termin common(s) − koji je u srednjovekovnom engleskom korišćen da označi “zemljište u zajedničkom posedu” poreklo vuče iz latinskog “communis” i staro-francuskog “comun” u značenju otvoreno, javno, slobodno, opšte, zajedničko. Staro-francusko poreklo reči je značajno zbog Normanskih osvajanja Britanije iz 1066. nakon čega je uvoden novi oblik feudalizma gde “commun” predstavlja zemljište koje nije pripadalo vlastelinu već su ga zajednički posedovali i koristili seljaci.

Teorijska geneza

Neoklasična ekonomija dobra deli u četiri kategorije – klupska, privatna, zajednička, javna – a na osnovu dva kriterijuma: da li su suparnička, odnosno isključiva. Zajednička dobra – kao što su atmosfera, riblji fond, vodotokovi – su prema ovom viđenju suparnička, što znači da nečija upotreba resursa smanjuje mogućnost drugome da upotrebljava isti resurs, i neisključiva jer je relativno teško ograničiti pristup ovim dobrima kako bi se sprečila nedozvoljena upotreba.

Upravo zbog toga neoklasična ekonomija zajednička dobra vidi kao rizična. Pišući o problemu iscrpivosti resursa usled prekomerne eksploatacije i prenaseljenosti, Garet Hardin u eseju “Tragedija zajedničkog dobra” iz 1968. zaključuje da će davanje bilo kog bogatstva na zajedničku i jednaku upotrebu racionalnim igračima nužno iscrpeti to bogatstvo, jer će svi igrači težiti da "maksimalno uvećaju" svoju korist jedan na uštrb drugoga, čime će nužno dovesti do propasti tog resursa. Jedino rešenje je, prema Hardinu, ili (državna) centralna regulacija ili privatizacija takvog dobra.

Ovakvo viđenje opovrgava Elinor Ostrom a na bazi rezultata opsežnih antropoloških istraživanja u svom kapitalnom delu “Upravljanje zajedničkim dobrom” ističući da srednjevekovni pašnjaci u Engleskoj uopšte nisu bili resursi sa “otvorenim pristupom”, kako Hardin pretpostavlja, već su zapravo podrazumevali jasno određenu zajednicu korisnika koji su dobro koristili na osnovu zajednički ustanovljenih pravila. Takođe, korisnici nisu bili izolovane individue već su međusobno komunicirali i tako mogli da prepoznaju opasnost od iscrpljivanja resursa, te da u skladu sa tim i reorganizuju zajedničku upotrebu. Ostrom pokazuje da zajednička dobra predstavljaju treći oblik svojine različit od privatne i javne, koje karakteriše i drugačiji način upravljanja i raspodele različit od tržišnog i državnog.

Polazeći od zaključaka Ostrom, Heler [Heller] razlikuje između tri tipa svojine: privatna, državna, i zajednička. Prema njemu, zajednička dobra predstavljaju one deljene resurse o čijem korišćenju ne odlučuje niti jedna pojedinačna instanca i mogu biti sa “otvorenim pristupom” – što znači da pristup ovim dobrima nikome ne može da bude uskraćen, i sa “grupnim pristupom” odnosno ona dobra kojima pristup ima ograničena zajednica.

Dok se klasična teorija zajedničkih dobara Ostrom najviše fokusirala na jedan od tri konstitutivna elementa zajedničkih dobara – modele upravljanja i korišćenja resursa koji ne uključuju državu i tržište kao regulatore, kritička teorija zajedničkih dobara dodatno politizuje ovaj koncept i uvodi, između ostalog, i normativne kriterijume koji zajedničkim dobrima nazivaju one prakse koje kroz svoje funkcionisanje demonstriraju i određene vrednosti. Tako Silke Helfrih [Helfrich] paralelno sa tripartitnom definicijom zajedničkih dobara (resurs, zajednica, režim) ističe i tri vrednosna kriterijuma: održiva upotreba (koja se odnosi na resurs), pravedan pristup (koji se odnosi na zajednicu) i kolektivnu kontrolu (koja se odnosi na režim upravljanja).

Kratka istorija

Kao svojinska kategorija zajednička dobra se obično vezuju za anglosaksonski pravni koncept zajedničke zemlje (common land) iz feudalnog perioda, dok je praksa zajedničke upotrebe deljenih resursa stara koliko i čovečanstvo. Forme zajedničke svojine (i ne-svojine) su bile prevladavajuće u praistorijskom dobu u (nedržavnim) društvima nomadskih lovaca-sakupljača kao i sedelačkih autonomnih sela. U klasičnoj antici rimsko pravo prepoznaje oblik zajedničke svojine kao res communis, resurs koji je svima dostupan, i čije je korišćenje uređeno određenim pravilima.

Oblik feudalizma koji prepoznaje kategoriju “commun” kao svojinsko pravo seljaka, uglavnom na pašnjake i retko na obradivo zemljište, pojavljuje se u srednjovekovnoj Engleskoj a nakon Normanskih osvajanja 1066. godine. Seljaci su u ovom sistemu prema zamljoposedniku (vlastelinu) imali obavezu plaćanja poreza, ali su imali i prava koja on nije mogao da im otuđi, kao što je pravo na upotrebu zajedničkog dobra (commons). Istoričar Piter Linebau [Peter Linebaugh] pokazuje da je “Velika Povelja Sloboda” (Magna Carta Libertatum) – dokument kojim se u 13. veku u Engleskoj propisuju određene građanske slobode koje je kralj garantovao slobodnim ljudima – uključivala i “Povelju o šumama” kojom je kralj običnim (eng. common) ljudima dozvolio upotrebu šuma i zemlje u njegovom vlasništvu. Forme deljene svojine u feudalizmu postojale su i u kontinentalnoj Evropi – na teritoriji današnje Švajcarske i Nemačke.

Sa nastankom i razvojem (agrarnog) kapitalizma u Engleskoj tokom 16. veka, zajednička dobra koja su postojala u feudalizmu, poput zajednički korišćenih pašnjaka, vodotoka, šuma itd. prolaze kroz proces “ograđivanja” (enclosure of the commons) koji je prema Marksu [Marx] ključan jer je omogućio tzv. prvobitnu akumulaciju kapitala, a time i razvoj novog ekonomskog sistema. “Ograđivanje zajedničkog dobra” odnosi se na postupke prisvajanja do tada zajednički korišćenje zemlje i njeno pretvaranje u privatnu svojinu. Prema ekonomskom teoretičaru Karlu Polanjiju [Polany] proces ograđivanja zajedničkog dobra predstavlja prekretnicu upravo zato što uspostavlja “tržišno društvo”. Nastajući engleski agrarni kapitalizam koga karakteriše odnos – zemljoposednik, zakupac (obrađivač), seljak – počinje da zavisi od kretanja tržišta: cena zakupa zemljišta varira, oni koji je obrađuju (budući kapitalisti) profitiraju na štetu zemljoposednika, a seljaci (budući radnici) sve više gube mogućnost vlastitog samoodržavanja. Drugim rečima, i radna snaga i zemljište postaju kapitalističke robe. Ovaj proces uspostavljanja novih svojinskih odnosa se nije odigrao u pravnom i političkom vakuumu i “sam od sebe”, već je naprotiv omogućen i institucionalizovan nizom zakona koji se u to vreme donose, kao što su zakoni o uništavanju seljačkih poseda, plemićkom lovu, zabrani krađe drveta itd. Posledice su bile dvostruke: sa jedne strane, koncentracija kapitala koja će omogućiti industrijalizaciju, i sa druge, pojava radničke klase – seljaka bezzemljaša koji su, nemajući drugog načina da se izdržavaju, primorani da prodaju svoj rad.

Veza između “ograđivanja (zajedničkog dobra)” i “(prvobitne) akumulacije” je prema autorima kao što su Ursula Hjuz [Huws] i Dejvid Harvi [David Harvey] značajna i danas. Iako u savremenom kontekstu nije toliko očigledna “akumulacije putem razvlašćivanja” (Harvi), odnosno “sekundarna prvobitna akumulacija” (Hjuz) podrazumevaju napor da se zajednička dobra prisvoje kroz neoliberalne politike privatizacije (između ostalog i javnih usluga i javne infrastrukture), finansijalizacije, komodifikacije i novog imperijalizma. Kao i u vreme nastanka kapitalizma nezamenljivu ulogu u ovom procesu igraju upravo države koje ga facilitiraju svojim politikama. Polja savremenih borbi koje se vode oko određenih resursa/dobara upravo upućuju na žarišta nove akumulacije: urbana zajednička dobra se prepoznaju u borbama protiv komodifikacije javnog prostora i privatizacije komunalnih usluga, prirodna zajednička dobra u borbama protiv komodifikacije prirode i za održivost životne sredine, znanje kao zajedničko dobro u borbama protiv komodifikacije javnog sistema obrazovanja i u pokretima slobodne kulture i softvera, itd.

Kritički osvrt

Prema teoretičaru Džefriju Hodžsonu [Geoffrey Hodgson], ustanove poput domaćinstva ili porodice, neformalog i javnog obrazovanja, sindikata i javnog sektora, pa i zajedničkih dobara predstavljaju van-kapitalističke strukture koje ne ugrožavaju kapitalizam već ga zapravo održavaju. U pitanju je tzv. “princip nečistoće” – postojanja društvenih formi koje same po sebi nemaju veze sa kapitalizmom jer ne proizvode profit ali mu mu istovremeno obezbeđuju uslove postojanja i na taj način ga stabilizuju.

Zajednička dobra sa ograničenim pristupom se najčešće kritikuju na osnovu njihove zatvorenosti i ekskluzivnosti. Iako podrazumevaju zajedničko korištenje resursa treba imati u vidu da resursi nisu automatski dostupni svima nego samo članovima određene zajednice. Oni postaju dostupni svima tek ukoliko zajednica odluči da proširi krug korisnika. Takođe upitno je koliko su iskustva i strategije organizovanja zajednica zasnovanih na principima direktne demokratije i deljenju resursa primenjiva na veće zajednice kao što je recimo nacionalna država.

Lokalna kontekstualizacija

Na području Balkana u kasnom srednjem veku takođe postoje oblici svojine koji se mogu smatrati zajedničkim dobrima. U krajevima pod Habzburškom vlašću zajednički pašnjaci se nazivaju “gmajna” od nemačkog “gemaine” odnosno zajedničko, dok u oblastima koji su pripadali Otomanskom carstvu postoji koncept “vakufa” koji označava neotuđivu zadužbinu u zemlji, zgradama i drugoj imovini koj su slobodno, ali na održiv način mogli da koriste svi članovi zajednice. U periodu rane modernosti zemlje Balkana poznaju i ustanovu porodične zadruge: socio-ekonomsku komunalnu organizaciju baziranu na srodstvu sa prilično demokratskim mehanizmima upravljanjem i oblicima zajedničke svojine.

Ideje koja u savremenoj perspektivi u velikoj meri rezonuju sa konceptom zajedničkih dobara – radničko samoupravljanje i društvena svojina – karakteristične su za Jugoslovenski socijalizam u drugoj polovini 20. veka i podrazumevale su da se posredstvom radničkih samoupravnih organizacija, svojina nad sredstvima za proizvodnju implicitno stavlja na raspolaganje celokupnom društvu. Samoupravljanje kao princip je uvedeno u preduzeća ali i ne-ekonomske sektore društva – kulturu, nauku, zdravstvo, obrazovanje, što je doprinelo difuziji i decentralizaciji ekonomske i političke moći. Ipak, radnici i dalje nisu imali moć da donose najvažnije odluke a mehanizmi centralnog planiranja, koordinacije i razmene su ostali dominantni.

Period nakon raspada Jugoslavije obeležava tranzicija u kapitalizam, ukidanje društvene svojine i samoupravljanja, odnosno prevođenje društvenog vlasništva u državno, kao i masovna privatizacija. Ovaj trend se naročito intenzivira uvođenjem politika štednje nakon finansijske krize 2007/8. koje podrazumevaju smanjivanje i rekonstruisanje javnog sektora, fleksibilizaciju rada, odnosno labavljanje i ukidanje radnih prava i zaštita, politiku privlačenja stranih investicija, komodifikaciju prirode itd.

U ovakvom kontekstu u poslednjih deceniju ili dve se javljaju pokreti, inicijative, aktivističke i političke grupacije koje se artikulišu u borbama protiv novog talasa komodifikacije, privatizacije i etatizacije resursa koji bi trebalo da budu dostupni svima. U njih spadaju borbe protiv investitorkog urbanizma i privatizacije javnih površina i objekata (Davimo Beograd, Savski nasip) borbe za očuvanje zelenih površina i javnih prostora u gradovima (Sačuvajmo Liman od betona, Sačuvajmo zelenu Zvezdaru) i borbe protiv komodifikacija prirode (na primer široka koalicija protiv izgradnje malih hidroelektrana na Staroj planini). Paralelno sa ovim borbama, i u komunikaciji sa njima, obrazuju se zahtevi i inicijative za trajno korišćenje javnih prostora i prakse zajedničkog upravljanja ovim i drugim resursima, na primer kulturni centar Magacin u Beogradu, kojim zajednička upravlja mreža NKSS, INEX film koji je delovao od 2011. do 2015. godine ili Društveni centar u Novom Sadu koji je trajao nekoliko meseci 2012. godine. Eksperimenti sa participativnom demokratijom, inspirisani municipalističkim pokretom, kao što participativno budžetiranje ili participativne platforme, jedna su od odlika ovih praksi. Kulturna, obrazovna i digitalna zajednička dobra, ideje pokreta slobodne kulture i softvera takođe su predmet istraživanje i eksperimentalne prakse u kolektivima kao što su kuda.org iz Novog Sada i HackLab iz Beograda. Pored novih borbi i praksi, ovde treba pomenuti i zadrugarstvo koga odlikuju zajednička-zadružna svojina i demokratsko upravljanje, a koje u domaćem kontekstu ima dugačku istoriju, ali i, u izvesnoj meri, negativnu konotaciju jer se povezuje sa nasilnim kolektivizacijama koje su vršene za vreme socijalizma. Zemljoradničke zadruge su dominantna forma zadružnog organizovanja a u određenom broju postoje i studentsko-omladinske zadruge koje su međutim najčešće predmet zloupotrebe. U skorije vreme javljaju se inicijative koje pokušavaju da obrazuju stambene zadruge (Ko Gradi Grad/Pametnija zgrada), kao i energetske zadruge (Sunčani krovovi Šapca).

Komparativna perspektiva

Procesi komodifikacije i privatizacije javnih i zajedničkih resursa, kao posledica neoliberalnih politika i politike štednje, globalno su dominantne tendencije od kraja 70-ih. Njihov rezultat je značajno oslabljena država blagostanja, rekonstrukcija i privatizacija javnog sektora, komunalnih, zdravstvenih, obrazovnih, kulturnih usluga i infrastrukture, kao i rekomodifikacija rada i prirode. Inicijative i politički pokreti koji dovode u pitanje neoliberalnu paradigmu društvene organizacije se javljaju u Južnoj Americi, najpre u praksama participativne demokratije kao što je participativno budžetiranje u Brazilu krajem 80-ih, a zatim i sa bolivarskim revolucijom u Venecueli krajem 90-ih i politikom “čavizma” koja raskida sa neoliberalnim politikama, i pokreće procese nacionalizacije, proširenja države blagostanja, razvoja participativne demokratije, demokratije na radnom mestu pa čak i “komunalne” države. U drugim zemljama regiona, diksurs zajedničkih dobara je takođe kompatibilan sa vladinim diskursom. Zagovornici zajedničkih dobara u Evropi često se pozivaju na koncepte vivir bien (dobro živeti) ili buen vivir (dobar život), koji su došli iz Latinske Amerike i koji podrazumevaju “da je blagostanje moguće samo u zajednici” i predstavljaju “koncept koji ne razdvaja čovečanstvo od prirode”. Bolivija i Ekvador su vrednosti dobrog življenje i dobrog života uključile u svoje ustave i političke smernice, međutim prema kritičarima, sprovedene politike nisu uvek bile u skladu sa duhom novog pravnog i institucionalnog okvira.

Nakon finansijske krize 2007/8. i u Evropi osnažuju politički zahtevi, borbe i pokreti koji neoliberalinim rešenjima suprotstavljaju politiku zasnovanu na principima društvene pravde i učešća građana u donošenju odluka, kao i mehanizmima ekonomske demokratije, participativnog upravljanja, zajedničkih i javnih dobara. Najpoznatiji među ovim političkim pokretima je Barcelona en Comu, koja je od 2015. na vlasti u Barseloni. Prakse koje za polazište imaju zajednička dobra su mnogobrojne. Broj zadruga, koje predstavljaju jedan od najučestalijih pravnih obilka pod kojim se sprovodi zajedničko upravljanje i korišćenje određenog resursa, je u periodu između 2009-2015 porastao za 12% što je upravo period kada je Evropa bila pod najvećim udarom finansijske krize. Drugi primeri prirodnih i kulturnih zajednička dobra kao praksi zajedničkog korišćenja i upravljanja određenim resursom, ili borbi protiv komodifikacije resursa uključuju: zajednički-korišćene pašnjake, izvore i šume koji se nalazi u javnoj ili zajedničkog svojini (npr. Gajna u Hrvatskoj), kulturni i društveni centri (Rojc u Puli, Pogon u Zagrebu, L’Asilo u Napulju), digitalne enciklopedije i biblioteke (najpoznatija Wikipedia, Memory of the World), stambene zadruge (La Borda u Barseloni ili FUCVAM u Latinskoj Americi) i nebrojene druge.

Dodatna literatura

Čukić, Iva (2013) Mapa akcija. Beograd: Creative Lab https://issuu.com/ministarstvoprostora/docs/mapa_akcije

Mattei, Ugo ( Država, tržište i neka preliminarna pitanja o zajedničkim dobrima https://zajednicko.org/mreznabibliografija/drzava-trziste-i-neka-preliminarna-pitanja-o-zajednickim-dobrima/

Zückert, Hartmut (2015), “The Commons – A Historical Concept of Property Rights”, u Boiler, David i Helfrich, Silke (prir.), The Wealth of the Commons, Amherst, MA: Levellers Press, http://wealthofthecommons.org/essay/commons-%E2%80%93-historical-concept-property-rights