Decentralizovane i javne/zajedničke digitalne infrastrukture

Definicija pojma

Decentralizovane i javne/zajedničke digitalne infrastrukture odnose se na one prakse proizvodnje, održavanja i korišćenja digitalne infrastrukture kao i tipove vlasništva nad njom koji se uspostavljaju u kontrastu spram dominantne, kapitalističke digitalne ekonomije koju odlikuje monopolski položaj velikih kompanija, centralizovana infrastruktura, kao i privatno vlasništvo nad kodom (patenti/intelektualna prava), podacima, telekomunikacionim mrežama i hardverom.

Digitalna infrastrukura koja pored interneta kao svetskog sistema umreženih računarskih mreža obuhvata i softver (protokoli, aplikacije, informacioni sistemi) i hardver (serveri, data centri, senzori) koji se na njega oslanjanju kao i telekomunikacijsku mrežu koja ga omogućava, predstavlja prožimajuću infrastrukturu savremene ekonomije koja preseca sve tradicionalne sektore.

Iako se internet smatra jednim od 4 globalna zajednička dobra, a pristup internetu sve češće proklamuje kao ljudsko pravo, infrastruktura na kojoj počiva danas se u najvećoj meri nalazi u privatnim rukama. Internet i njegova prateća infrastruktura nastala je i inicijalno je korišćena kao javno dobro da bi zatim bila postepeno ograđivana i privatizovana. Danas internetu pristupamo skoro isključivo tako što od provajdera internet usluga (gigantskih telekomunikacionih kompanija) kupujemo pristup, dok za navigaciju i pristup sadržaju koji se na njemu nalazi koristimo softver komercijalnih kompanija: pregledače – Google Chrome, Apple Safari (uz najpoznatiji izuzetak Mozzila Firefox), pretraživače – Google, Baidu i platforme – Amazon, Facebook, Alibaba, WeChat, Instagram itd. Kao odgovor na ovakvu situaciju krajnje centralizacija i komodifikacije interneta sve češće se zagovara tehnološka suverenost: nezavisnost od digitalne infrastrukture velikih kompanija kao i razvoj tehnologija u čiji su arhitekturu ugrađeni principi privatnosti, sigurnosti i anonimnosti, odnosno koje omogućavaju da lični podaci ostanu u vlasništvu i kontroli samih korisnika. S tim u vezi sve su češće predlozi koji digitalnu infrastrukturu vidi kao deo javne infrastrukture i zagovoraju odgovornost države da je obezbedi.

Teorijska geneza

Počeci interneta se vezuju za stvaranje ARPAnet-a, 1969. godine, mreže računara pod kontrolom Ministarstva odbrane SAD. ARPAnet je razvijan kao mreža u kojoj je kontrola decentralizovana, odnosno na kojoj su manje-više sve mašine ravnopravne. “Ni jedan kompjuter nije bio nadležan”. U periodu '70-ih i '80-ih godina na internet se gleda kao na javni resurs i javno dobro, a američka federalna vlada čak eksplicitno zabranjuje njegovu upotrebu za komercijalne svrhe. Infrastruktura interneta se federirano razvija – u javnim institucijama, univerzitetima i institutima, kao i zajednicama hakera i programera – iz mnogobrojnih centara koji međusobno sarađuju vodeći se idejama i praksama slobodnog softvera i uzajamne proizvodnje (p2p). Sistemi koji su se tada koristili su mahom bili kooperativni i decentralizovani, međutim nisu omogućavali end-to-end uslugu, što znači da sami korisnici u većini slučajeva nisu vodili servere na sopstvenim kompjuterima, već su se oslanjali na servere koji su posedovali drugi (najčešće javne institucije i univerziteti, a nešto kasnije i mali biznisi na visokokonkurentnom tržištu). Prema Klajneru, upravo je ova “greška” u samoj arhitekturi ranog interneta omogućila današanju centralizaciju: pošto je serverima potrebno održavanje, oni koji su ih imali morali su da finansiraju hosting i administraciju, i kako je internet rastao izvan prvobitne male zajednice, ovu uslugu su počele da pružaju kapitalističke korporacije. Komercijalizacija interneta je dodatno podstaknuta donošenjem američkog Telekomunikacionog Akta iz 1996. kojim je državna intervencija i regulacija interneta u najvećoj meri uklonjena što je omogućilo korporativno ukrupnjavanje i oligopole telekomunikacionih kompanija. Prema Klajneru, dot.com boom sa kraja 20. veka je imao odlike “trke za infrastrukturu” dok je dot.com krah sa početka novog milenijuma označio kraj ovog procesa ograđivanja telekomunikacione infrastrukture interneta. Njegov rezultat je bila konsolidacija kompanija koje će nadalje postati dominantni provajderi internet usluga – samog pristupa internetu, elektronske pošte, hostinga, itd. odnosno uspostavljanje kontrole nad mrežom.

Nakon konsolidacije vlasništva nad telekomunikacionom mrežom i praktične privatizacije internet saobraćaja, ograđivanje interneta se nastavlja kroz komodifikaciju softvera koji koristimo za navigaciju i pristup njegovom sadržaju. Sistemi, protokoli i aplikacije kao što su World Wide Web i Mosaic (prvi web pregledač) i servisi kao što je email ili Usenet su sve do kraja 90-ih u najvećoj meri bili javno ili zajedničko dobro, dok nakon toga dominantni softveri postaju oni koji su privatna imovina. Najznačajniji među onima koji su javno dobro, World Wide Web (Web, www) koji je 1989. radeći u CERN-u razvio Tim Bernars Li [Lee] i koji je 1993. otvoren za javnu i komercijalnu upotrebu, je još uvek standardni informacioni sistem koji koristimo za pristup sadržaju interneta. Web je internet učinio funkcionalnijim i jednostavnijim za korišćenje uvodeći sistem koji dokumente i druge web resurse identifikuje preko URL-a (Uniformi lokator resursa – https://www.primer.com/), a koji mogu biti međusobno povezani hipertekstom i dostupni putem Interneta. Dokumentima i resursima koji se nalaze na Webu korisnici mogu pristupiti pomoću softverske aplikacije koja se zove web pregledač (browser). Dakle, dok je pre Web-a internet je predstavljao mrežu mreža kompjutera povezanih kroz TCP/IP protokol, nakon Web-a on postaje neodvojiv od njegovih drugih ključnih tehnologija – pregledača i pretraživača (search engine) koji su korisniku omogućili jednostavan pristup sadržaju interneta i njegovo sortiranje.

Kompanije koje pružaju ove usluge – pregledavanje, sortiranje i pretraživanje sadržaja interneta, kao i koje omogućivaju komunikaciju i razmenu među korisnicima, kao što su društvene mreže, e-trgovina, cloud computing itd. predstavljaju najuspešnije kompanije današnjice (Google, Amazon, Facebook, Alibaba, Tencent itd.). Web 2.0 ili “web kao platforma” čiji uspon započinje nakon dot.com kraha podrazumeva vrtoglavi razvoj kompanija-platformi čiji se poslovni model temelji na posredovanju između različitih grupa korisnika. Prema tipologiji koju predlaže Srniček [Srnicek], sve vrste platformi – advertajzing platforme (Google, Facebook), platforme proizvoda (različiti streaming servisi), “vitke” platforme karakteristične za “ekonomiju deljenja” i “gig ekonomiju” (Airbnb, Uber, UpWork), cloud platforme (Amazonov AWS) i industrijske platforme (“internet of things”) – su usmerene na prikupljanje ogromne količine podataka, njihovu obradu i organizaciju, te kategorizaciju u odgovarajuće standardizovane formate i, konačno, monetizaciju.

Budući da im je cilj da sakupe što više podataka platforme karakteriše tendencija “zaključavanja”, tj. otežavanje ili potpuno onemogućavanje komunikacije među različitim platformama, odnosno razvoj “zatvorenih sajber prostora” u okvirima do sada otvorenog Web-a. Platforme se zaključavaju da bi se korisnici primoralii da odaberu jedan digitalni ekosistem (na primer AppStore ili Google Play), odnosno jednog većinskog pružaoca određenih usluga (npr. Amazona za online kupovinu, Googla za emejl i cloud usluge, Fejsbuka za društvene mreže), a sve češće dolazi i do kršenja principa mrežne neutralnosti, odnosno tendencije da provajderi interneta ne pružaju pristup celovitom Web-u već podstiču korišćenje određene platforme tako što internet za njeno korišćenje nude besplatno ili po promotivnim cenema. Zaključavanju platformi pogodije i odmak od desktop i broadband pristupa ka mobilnom aplikacijama i mobilnom pristupu: samo desetak godina od kada je Apple proizveo iPhone – prvi smart telefon, procenat korisnika koji internetu pristupaju sa telefona je dostigao više od 52% globalno. Facebook, WhatsApp, Instagram, Viber, Youtube, i nebrojene druge aplikacije kojima pristupamo internetu zaobilazeći pregledače i sam Web, prvi su znaci njegovog odumiranja, što zajedno sa napuštanjem principa mrežne neutralnosti i monopolističkim položajem kompanija poput Fejsbuka, Googla, i Amazona, preti da transformiše internet u skup nekoliko ozidanih virtuelnih vrtova.

Kratka istorija

Pokreti i institucije koje zagovaraju i razvijaju decentralizovane i javne/zajedničke digitalne infrastrukture začetak imaju u ranom internetu '80-ih i '90-ih i idejama i praksama slobodnog softvera. Napori u pravcu dekomodfikacije i decentralizacije interneta naročito se razvijaju od početka 2000-ih kao odgovor na sve snažnije ograđivanje i komodifikaciju sadržaja i infrastrukture interneta. Za prvu deceniju 21. veka tako je karakterističan pokret slobodne kulture, koji uključuje razvoj copy-left licenci (najpoznatije Creative Commons) kao i različitih oblika online enciklopedija, biblioteka i drugih medijskih sadržaja sa slobodnim pristupom, procvat piratskih partija i zahteve da se znanje, kultura i informacije koje se proizvode i razmenjuju na internetu tretiraju kao zajednička dobra koja treba da budu dostupna svima pod jednakim uslovima. U poslednjih desetak godina političke borbe se proširuju i na zahteve za očuvanjem mrežne neutralnosti, privatnosti na internetu, digitalnih ljudskih prava, i tehnološke suverenosti.