Baštenske zajednice

Definicija pojma

Baštenskim zajednicama (eng. community gardens) ili zajedničkim baštama se naziva “bilo koji komad zemlje koji kultiviše grupa ljudi za to koristeći pojedinačne ili zajedničke parcele na javnom ili privatnom zemljištu.” Na parcelama se mogu uzgajati voće, povrće i ukrasne biljke, najčešće za ličnu ili zajedničku upotrebu. Baštenske zajednice se najčešće nalaze u urbanim i prigradskim sredinama i variraju u veličini i tipovima organizacije.

Teorijska pozadina i istorija prakse

Termin community garden ima široku upotrebu, i koristi se i kada se govori o sistemu bašti sa parcelama koje služe kako za zajedničku tako i za pojedinačnu upotrebu. Sam termin ima široku primenu bez jasno postavljenih definicija, koje se i u literaturi i u praksi nertko prepliću sa drugim sličnim terminima, a najčešće sa pojmom urbanih bašti (urban gardens). Pojam “urbane bašte”, češće se koristi se kao širi termin za označavanje različitih oblika bašti koje se javljaju u urbanim i suburbanim sredinama, uključujući i baštenske zajednice.

Nasuprot ideji o zajedničkoj upotrebi, stariji termin allotment garden se uglavnom upotrebljava kao odrednica za sistem bašti, najčešće u vlasništvu grada, koji se daje stanovnicima za individualnu upotrebu.

Prve zajedničke bašte (allotment gardens) javljaju se u u 19. veku u Velikoj Britaniji, Nemačkoj, Danskoj, Švedskoj i drugim evropskim zemljama, kada se usled industrijalizacije veliki deo stanovništva seli iz sela u gradove. Zakonom o ograđivanju iz 1809. godine, britanski kralj Džordž III izuzima deo zemlje i daje je na korišćenje siromašnim porodicama. Od tada pa do prve polovine 20. veka, zajedničke bašte javljaju se uglavnom kao mera kojom države i gradovi tokom kriznih vremena prebacuju deo tereta proizvodnje hrane na stanovništvo – ekonomične bašte (Thrift gardens) tokom Velike depresije u SAD i bašte pobede (Victory gardens) tokom Prvog i Drugog svetskog rata u SAD, Velikoj Britaniji, Nemačkoj, Kanadi. Tokom Drugog svetskog rata bašte pobede su proizvodile oko 40% povrća u SAD. Vlada je sprovodila kampanje kojim se baštovanstvo prikazivalo kao patriotski čin i podrška zemlji u ratu, dok se istovremeno koristilo kao mera dizanja morala stanovništva i jačanje duha zajedništva.

U periodu nakon rata, popularnost baštenskih zajednica opada, da bi se ponovo reaktuelizovale sedamdesetih godina u Evropi, SAD i Australiji kao rezultat sve većeg interesovanja za zaštitu životne sredine, zelene površine u gradovima ali i pristupačnost zdravoj hrani. Savremena konceptualizacija i razvoj pokreta baštenskih zajednica vuče korene iz ovog perioda. Poslednjih petnaestak godina tema baštenskih zajednica biva još aktuelnija u svetlu diskusija o dostupnosti hrane (food security) i područjima u kojima kvalitetna hrana nije dostupna (food deserts), klimatskim promenama i održivom životu u urbanim sredinama, dekomodifikaciji rada, zajedničkim dobrima i osvajanju prava na javni prostor. Iako politizacija samog pokreta ponekada izostaje od samih aktera uključenih u rad baštenskih zajednica, može se reći da motivisanost za njihov rad polazi od želje za rešavanjem različitih aktuelnih političkih pitanja, i da samim tim baštenske zajednice treba posmatrati u kontekstu u kome se reaktuelizuju – na preseku različitih aktuelnih političkih borbi.

U pogledu organizacije i odlučivanja ali i odnosa prema lokalnim vlastima, postoje različiti modeli baštenskih zajednica. Najčešće inicijativa dolazi od neprofitnih udruženja ili lokalnih zajednica koje obrađuju parcele koje su u velikom broju slučajeva u vlasništvu grada, a date na upravljanje pomenutim udruženjima. Odluke se u nekim slučajevima donose na nivou članstva, u nekima postoje izglasane strukture za donošenje odluka, a u nekim slučajevima udruženja koja upravljaju baštom imaju svoje mehanizme za donošenje odluka. Parcele se često koriste za pojedinačnu upotrebu dok su sistemi za navodnjavanje i alat uglavnom zajednički. U manjem broju slučaja, uglavnom kada su u pitanju manje zajednice, parcele se mogu zajednički obrađivati i plodovi se zajednički koristiti. Veoma često baštenske zajednice kreiraju edukativni i drugi vid programa koji može biti namenjen za članove zajednice ili za širu publiku.

Kritički osvrt

Ukoliko uzmemo u obzir da je nedostatak pristupa priuštivoj i zdravoj hrani jedno od osnovnih ogledala ekonomske nejednakosti, kao i to da i u razvijenim zemljama često značajan procenat stanovništva nema pristup svežem voću i povrću i drugoj neprerađenoj hrani, jasno je da baštenske zajednice mogu imati određenu ulogu u smanjenju zavisnosti od tržišta za reprodukciju. Jedna od njihovih glavnih uloga jeste upravo ta da ljudi u gradovima bar delimično preuzimaju kontrolu nad proizvodnjom hrane koju konzumiraju, čime se omogućava pristup svežoj hrani onima koji inače ne mogu da je priušte. Na ovaj način, baštenske zajednice direktno doprinose dekomodifikaciji rada.

S druge strane, uzevši u obzir ogromni uticaj svetske industrije proizvodnje hrane na klimatske promene, treba uvideti pozitivne efekte baštenskih zajednica ne samo uticajem na mikroklimu gradova već i samim tim što je ekološki otisak ovako proizvedene hrane dosta mali.

Ipak, ukoliko sagledamo skalu na kojoj su pozitivni efekti baštenskih zajednica vidljivi, neosnovano je pripisati im ma kakvu ključnu ulogu u rešavanju pomenutih društvenih i ekoloških problema. Štaviše, nužno je kritički se postaviti ka prebacivanju odgovornosti za obezbeđivanje zdrave i priuštive hrane na pojedince/zajednice i pritom uzeti u obzir to da svo gradsko stanovništvo ne može ili ne želi da se bavi baštovanstvom.

Stoga, moglo bi se reći da je najveći potencijal baštenskih zajednica upravo u njegovom socijalnom aspektu. Pored razmene znanja i učenja o proizvodnji hrane i organizovanja drugih društvenih aktivnosti u baštama, direktan doprinos ogleda se i u praktikovanju zajedništva i saradnje, samoorganizovanja i uključivanju marginalizovanih grupa u šire zajednice. Baštenske zajednice često se navode kao primer zajedničkih dobara, mada je potrebno raditi na daljoj politizaciji koncepta.

Lokalna kontekstualizacija

I u lokalnom kontekstu, praksa baštenskih zajednica biva aktuelnija poslednjih desetak godina.

Baštalište, prva ovakva zajednička bašta u Srbiji osnovana je 2013. i nalazi se 10km od centra Beograda. Nastala je na inicijativu neprofitne organizacije “Ama - Centar za negu čoveka i prirode”. Članarina koja se obnavlja svake sezone daje za pravo članovima korišćenje jedne parcele, zajedničkog alata i sistema za navodnjavanje, kao i pristup različitim edukativnim radionicama tokom godine. Prijem novih članova obavlja Komisija za prijem koju čine članovi Baštališta sa minimum dvogodišnjim iskustvom. Veliki deo rada Baštališta leži u polju edukacije i zagovaranja za ustupanje javnih prostora za potrebe kreiranja baštenskih zajednica. Prvi slučaj u Srbiji u kome su gradske vlasti ustupile zemljište na korišćenje za potrebu baštenske zajednice je Šabačka Gradska bašta. Nastala je pre nekoliko godina na inicijativu udruženja “Svetlost” i “Ekos”.

Iako se poslednjih godina osniva sve više baštenskih zajednica u regionu, moglo bi se reći da one i dalje veći značaj imaju u smislu praktikovanja zajedništva i edukacije nego u smislu same proizvodnje hrane. Inicijative i udruženja okupljena oko ideje baštenskih zajednica, (Baštalište, Baštenska inicijativa Novi Sad, Centar za gradske bašte i agrokulturu Zdravac (Beograd), Parkticipacija (Zagreb), Gradske bašte Banjaluka), često pored edukacije preuzimaju i ulogu javnog zagovaranja prava na zdravu i priuštivu hranu i pronalaženja napuštenih prostora za kreiranje baštenskih zajednica u gradovima.

Komparativna perspektiva

Na dobre primere baštenskih zajednica nailazimo širom sveta. U Berlinu se, kao i mnogim drugim evropskim gradovima, poslednjih desetak godina javlja veliki broj baštenskih zajednica. Jedan od dobrih primera je Prinzessinnengarten u Krojcbergu, koju su 2009. osnovali članovi neprofitnog udruženja Nomadisch Grün. Udruženje je osnovano sa idejom da radi na edukaciji o organskoj proizvodnji hrane i održivim stilovim života, ali i kako bi doprinosilo povećanju društvenog, kulturnog i biološkog diverziteta u četvrti. Sama bašta, nastala je na devastiranom zemljištu (brownfield) i sve biljke koje se u njoj uzgajaju, rastu u saksijama i drugim kontejnerima za biljke. Baštenska zajednica finansira se uglavnom od prodaje biljaka koje uzgaja i drugih proizvoda i od donacija. Prinzessinnengarten zauzima površinu veličine fudbalskog terena i prostor se pored uzgoja biljaka koristi kao mesto za druženje i rekreaciju i uključuje različite aktivnosti koje služe izgradnji zajedništva i solidarnosti unutar zajednice.