Decentralizovane i javne/zajedničke digitalne infrastrukture

Definicija pojma

Decentralizovane i javne/zajedničke digitalne infrastrukture odnose se na one prakse proizvodnje, održavanja i korišćenja digitalne infrastrukture kao i tipove vlasništva nad njom koji se uspostavljaju u kontrastu spram dominantne, kapitalističke digitalne ekonomije koju odlikuje monopolski položaj velikih kompanija, centralizovana infrastruktura, kao i privatno vlasništvo nad kodom (patenti/intelektualna prava), podacima, telekomunikacionim mrežama i hardverom.

Digitalna infrastrukura koja pored interneta kao svetskog sistema umreženih računarskih mreža obuhvata i softver (protokoli, aplikacije, informacioni sistemi) i hardver (serveri, data centri, senzori) koji se na njega oslanjanju kao i telekomunikacijsku mrežu koja ga omogućava, predstavlja prožimajuću infrastrukturu savremene ekonomije koja preseca sve tradicionalne sektore.

Iako se internet smatra jednim od 4 globalna zajednička dobra, a pristup internetu sve češće proklamuje kao ljudsko pravo, infrastruktura na kojoj počiva danas se u najvećoj meri nalazi u privatnim rukama. Internet i njegova prateća infrastruktura nastala je i inicijalno je korišćena kao javno dobro da bi zatim bila postepeno ograđivana i privatizovana. Danas internetu pristupamo skoro isključivo tako što od provajdera internet usluga (gigantskih telekomunikacionih kompanija) kupujemo pristup, dok za navigaciju i pristup sadržaju koji se na njemu nalazi koristimo softver komercijalnih kompanija: pregledače – Google Chrome, Apple Safari (uz najpoznatiji izuzetak Mozzila Firefox), pretraživače – Google, Baidu i platforme – Amazon, Facebook, Alibaba, WeChat, Instagram itd. Kao odgovor na ovakvu situaciju krajnje centralizacija i komodifikacije interneta sve češće se zagovara tehnološka suverenost: nezavisnost od digitalne infrastrukture velikih kompanija kao i razvoj tehnologija u čiji su arhitekturu ugrađeni principi privatnosti, sigurnosti i anonimnosti, odnosno koje omogućavaju da lični podaci ostanu u vlasništvu i kontroli samih korisnika. S tim u vezi sve su češće predlozi koji digitalnu infrastrukturu vidi kao deo javne infrastrukture i zagovoraju odgovornost države da je obezbedi.

Teorijska geneza

Počeci interneta se vezuju za stvaranje ARPAnet-a, 1969. godine, mreže računara pod kontrolom Ministarstva odbrane SAD. ARPAnet je razvijan kao mreža u kojoj je kontrola decentralizovana, odnosno na kojoj su manje-više sve mašine ravnopravne. “Ni jedan kompjuter nije bio nadležan”. U periodu '70-ih i '80-ih godina na internet se gleda kao na javni resurs i javno dobro, a američka federalna vlada čak eksplicitno zabranjuje njegovu upotrebu za komercijalne svrhe. Infrastruktura interneta se federirano razvija – u javnim institucijama, univerzitetima i institutima, kao i zajednicama hakera i programera – iz mnogobrojnih centara koji međusobno sarađuju vodeći se idejama i praksama slobodnog softvera i uzajamne proizvodnje (p2p). Sistemi koji su se tada koristili su mahom bili kooperativni i decentralizovani, međutim nisu omogućavali end-to-end uslugu, što znači da sami korisnici u većini slučajeva nisu vodili servere na sopstvenim kompjuterima, već su se oslanjali na servere koji su posedovali drugi (najčešće javne institucije i univerziteti, a nešto kasnije i mali biznisi na visokokonkurentnom tržištu). Prema Klajneru, upravo je ova “greška” u samoj arhitekturi ranog interneta omogućila današanju centralizaciju: pošto je serverima potrebno održavanje, oni koji su ih imali morali su da finansiraju hosting i administraciju, i kako je internet rastao izvan prvobitne male zajednice, ovu uslugu su počele da pružaju kapitalističke korporacije. Komercijalizacija interneta je dodatno podstaknuta donošenjem američkog Telekomunikacionog Akta iz 1996. kojim je državna intervencija i regulacija interneta u najvećoj meri uklonjena što je omogućilo korporativno ukrupnjavanje i oligopole telekomunikacionih kompanija. Prema Klajneru [Kleiner], dot.com boom sa kraja 20. veka je imao odlike “trke za infrastrukturu” dok je dot.com krah sa početka novog milenijuma označio kraj ovog procesa ograđivanja telekomunikacione infrastrukture interneta. Njegov rezultat je bila konsolidacija kompanija koje će nadalje postati dominantni provajderi internet usluga – samog pristupa internetu, elektronske pošte, hostinga, itd. odnosno uspostavljanje kontrole nad mrežom.

Nakon konsolidacije vlasništva nad telekomunikacionom mrežom i praktične privatizacije internet saobraćaja, ograđivanje interneta se nastavlja kroz komodifikaciju softvera koji koristimo za navigaciju i pristup njegovom sadržaju. Sistemi, protokoli i aplikacije kao što su World Wide Web i Mosaic (prvi web pregledač) i servisi kao što je e-mail ili Usenet su sve do kraja 90-ih u najvećoj meri bili javno ili zajedničko dobro, dok nakon toga dominantni softveri postaju oni koji su privatna imovina. Najznačajniji među onima koji su javno dobro, World Wide Web (Web, www) koji je 1989. radeći u CERN-u razvio Tim Bernars Li [Lee] i koji je 1993. otvoren za javnu i komercijalnu upotrebu, je još uvek standardni informacioni sistem koji koristimo za pristup sadržaju interneta. Web je internet učinio funkcionalnijim i jednostavnijim za korišćenje uvodeći sistem koji dokumente i druge web resurse identifikuje preko URL-a (Uniformi lokator resursa – https://www.primer.com/), a koji mogu biti međusobno povezani hipertekstom i dostupni putem Interneta. Dokumentima i resursima koji se nalaze na Webu korisnici mogu pristupiti pomoću softverske aplikacije koja se zove web pregledač (browser). Dakle, dok je pre Web-a internet je predstavljao mrežu mreža kompjutera povezanih kroz TCP/IP protokol, nakon Web-a on postaje neodvojiv od njegovih drugih ključnih tehnologija – pregledača i pretraživača (search engine) koji su korisniku omogućili jednostavan pristup sadržaju interneta i njegovo sortiranje.

Kompanije koje pružaju ove usluge – pregledavanje, sortiranje i pretraživanje sadržaja interneta, kao i koje omogućivaju komunikaciju i razmenu među korisnicima, kao što su društvene mreže, e-trgovina, cloud computing itd. predstavljaju najuspešnije kompanije današnjice (Google, Amazon, Facebook, Alibaba, Tencent itd.). Web 2.0 ili “web kao platforma” čiji uspon započinje nakon dot.com kraha podrazumeva vrtoglavi razvoj kompanija-platformi čiji se poslovni model temelji na posredovanju između različitih grupa korisnika. Prema tipologiji koju predlaže Srniček [Srnicek], sve vrste platformi – advertajzing platforme (Google, Facebook), platforme proizvoda (različiti streaming servisi), “vitke” platforme karakteristične za “ekonomiju deljenja” i “gig ekonomiju” (Airbnb, Uber, UpWork), cloud platforme (Amazonov AWS) i industrijske platforme (“internet of things”) – su usmerene na prikupljanje ogromne količine podataka, njihovu obradu i organizaciju, te kategorizaciju u odgovarajuće standardizovane formate i, konačno, monetizaciju.

Budući da im je cilj da sakupe što više podataka platforme karakteriše tendencija “zaključavanja”, tj. otežavanje ili potpuno onemogućavanje komunikacije među različitim platformama, odnosno razvoj “zatvorenih sajber prostora” u okvirima do sada otvorenog Web-a. Platforme se zaključavaju da bi se korisnici primoralii da odaberu jedan digitalni ekosistem (na primer AppStore ili Google Play), odnosno jednog većinskog pružaoca određenih usluga (npr. Amazona za online kupovinu, Googla za emejl i cloud usluge, Fejsbuka za društvene mreže), a sve češće dolazi i do kršenja principa mrežne neutralnosti, odnosno tendencije da provajderi interneta ne pružaju pristup celovitom Web-u već podstiču korišćenje određene platforme tako što internet za njeno korišćenje nude besplatno ili po promotivnim cenema. Zaključavanju platformi pogodije i odmak od desktop i broadband pristupa ka mobilnom aplikacijama i mobilnom pristupu: samo desetak godina od kada je Apple proizveo iPhone – prvi smart telefon, procenat korisnika koji internetu pristupaju sa telefona je dostigao više od 52% globalno. Facebook, WhatsApp, Instagram, Viber, Youtube, i nebrojene druge aplikacije kojima pristupamo internetu zaobilazeći pregledače i sam Web, prvi su znaci njegovog odumiranja, što zajedno sa napuštanjem principa mrežne neutralnosti i monopolističkim položajem kompanija poput Fejsbuka, Googla, i Amazona, preti da transformiše internet u skup nekoliko ozidanih virtuelnih vrtova.

Kratka istorija

Pokreti i institucije koje zagovaraju i razvijaju decentralizovane i javne/zajedničke digitalne infrastrukture začetak imaju u ranom internetu '80-ih i '90-ih i idejama i praksama slobodnog softvera. Napori u pravcu dekomodfikacije i decentralizacije interneta naročito se razvijaju od početka 2000-ih kao odgovor na sve snažnije ograđivanje i komodifikaciju sadržaja i infrastrukture interneta. Za prvu deceniju 21. veka tako je karakterističan pokret slobodne kulture, koji uključuje razvoj copy-left licenci (najpoznatije Creative Commons) kao i različitih oblika online enciklopedija, biblioteka i drugih medijskih sadržaja sa slobodnim pristupom, procvat piratskih partija i zahteve da se znanje, kultura i informacije koje se proizvode i razmenjuju na internetu tretiraju kao zajednička dobra koja treba da budu dostupna svima pod jednakim uslovima. U poslednjih desetak godina političke borbe se proširuju i na zahteve za očuvanjem mrežne neutralnosti, privatnosti na internetu, digitalnih ljudskih prava, i tehnološke suverenosti.

Najpoznatiji rani primer ovakvih praksi svakako je slobodni softver. Slobodni softver, čiji je izvorni kod dostupan svim korisnicima koji ga prema tome mogu menjati, prepravljati i poboljšavati, proizvode umreženi pojedinci i grupe, čiji doprinos ima racionalni pre nego dobrotvorni karakter – koristeći softver svoje sopstvene produkcije, vrednost koju ostvaruju je veća nego što je vrednost njihovog individualnog doprinosa tom softveru. Za razliku od otvorenog softvera (open-source), koji dozvoljava i ohrabruje komercijalizaciju i ograđivanje dela ovako zajednički proizvodenog softvera, slobodni softver počiva na svojinskom modelu u kome je bilo čije pojedinačno prisvajanje zajedničkog proizvoda onemogućeno tako što njegovi proizvođači zadržavaju autorska prava nad svojim doprinosom, istovremeno dozvoljavaju bilo kome da ga koristi, kopira, distribuira i modifikuje. Ovaj model licenciranja je i najvažnija institucionalna inovacija pokreta slobodnog softvera čija je centralna instanca GNU generalna javna licenca, poznata i kao GPL. . Mnogobrojni autori u ovom svojinskom modelu, ali i u specifičnom načinu proizvodnje slobodnog softvera (koji se tematizuje kao “proizvodnja među jednakima” ili p2p) vide obrise budućeg post-kapitalističkog društva baziranog na proizvodnji upotrebnih, a ne razmenskih vrednosti.

Razvoj “nadzornih” platformi podstakao je ne samo ekonomske već i političke debate. Kao posledica sve veće centralizacije interneta, kao i uvida u prakse velikih digitalnih kompanija da podatke svojih korisnika zloupotrebljavaju, biznis modelima, pre svega advertajzing platformi čija je okosnica prodaja publike kao robe, suprotstavljaju se vrednosti digitalne suverenosti, privatnosti na internetu i digitalnih ljudskih prava. Naročito je aktuelna debata o privatnosti i upotrebi ličnih podataka koja je rezultirala donošenjem Opšte uredbe EU o zaštiti podataka (GDPR) čija je primena počela u maju 2018. godine. Zahtev za tehnološkom suverenošću, koja podrazumeva nezavisnost od velikih kompanija za digitalnu infrastrukturu, odnosno izgradnju struktura u kojima bi građani sami bili vlasnici svojih podataka i njima mogli da upravljaju, kao i alternative neoliberalnim tehno-solucionističkim konceptima kao što su Smart City ili Internet of Things, rezultiraju u mnogobrojnim praksama koje pokuašavaju da izgrade nezavisne i autonomne digitalne sisteme bazirane za javnim i zajedničkim formama svojine (Barcelona digital city, platformske zadruge), federiranoj infrastrukturi (distribuirane društvene mreže) i/ili decentralizovanoj kontroli i skladištenju (tehnologije kao što su blockchain, holochain i mash networks).

Kritički osvrt

Često isticani problem slobodnog softera kao i drugih inovacija pokreta slobodne kulture je što u kontekstu kapitalističke ekonomije, njegova otvorenost – vodeći se logikom zajedničkog dobra i uzajamne proizvodnje, paradoksalno takođe osnažuje privatnu svojinu jer velike profitne korporacije snabdeva “besplatnim radom” i tako im omogućava da, za svoje privatne svrhe, monetizuju i prisvoje vrednost zajedničkog dobra. Tako na primer, oko 70% serverskog softvera, naročito onog za e-commerce sajtove, radi na Apache Web server, koji je slobodan softver, dok web serveri Google-a, Amazon-a i CNN.com, rade na GNU/Linux operativnom sistemu.

Problem je i sama arhitektura sistema. Pokušaji vraćanja na ranu internet arhitekturu kooperativnih, decentralizovanih servera, koje otelovljuju projekti kao što su Diaspora ili GNU Social a koji osnov imaju u praksama slobodnog softvera, su prema Klajneru osuđeni na neuspeh upravo zato što je model kapitalističke platforme dizajniran da pobedi takvu infrastrukturu. Privatnost, sigurnost (podataka) i anonimnost moraju da budu ugrađene u sistem kao ključne karakteristike. Najefikasniji način da se ovo postigne je da se svi podaci određenog korisnika/ice kao i kontrola nad svim interakcijama odigravaju na softveru koji se pokreće na njegovom/njenom sopstvenom kompjuteru, a ne na nekom posredničkom serveru. Da bismo ostvarili tehnološku suverenost osnovni dizajn princip treba da bude „end-to-end“: platforme ne smeju da zavise od servera i administratora, čak ni kada bi oni bili u zadružnom vlasništvu, već se u najvećoj mogućoj meri moraju pokretati na računarima korisnika platforme. Ako su računarski kapaciteti u rukama korisnika, sprečava se da komunikaciona platforma postane kapital, a korisnici publika-roba.

Lokalna kontekstualizacija

U Srbiji razvoj digitalnih infrastruktura prati globalne trendove: pristup internetu može se kupiti samo od velikih telekomunikacionih kompanija i kablovskih operatera (Telekom, SBB, Telenor, VIP itd.) dok su što se pristupa sadržaju i ulugama na internetu tiče apsolutni monopolisti globalne internet kompanije. Postoje takođe i lokalno-nastale internet kompanije čiji biznis modeli odgovaraju platformskim. “Vitke” platforme prema Srničekovoj tipologiji ili online tržnice (marketplaces) kako se još nazivaju – Kupindo/Limundo, donesi.com, infostud ili CarGo su neke od njih.

Prakse kršenja principa mrežne neutralnosti su takođe učestale, na primer Telenor u pakete pristupa celovitom Web-u uključuje i neograničen pristup pojedinim aplikacijama ili ga direktno prodaje u vidu tarifnih dodataka. “Digitalizacija” u pravcu koji predlaže Smart City agenda – a koja podrazumeva da digitalnu infrastrukturu u javnoj upotrebu obezbedjuju privatne kompanije – je dominantni diskurs a digitalna infrastruktura koju koriste javne instutucije kao i ona u javnim prostorima je bazirana na softveru koji je privatna imovina.

Privatnost podataka o ličnosti je možda jedino pitanje iz korpusa tema koje se tiču tehnološke suverenosti i digitalnih ljudskih prava koje je predmet kakve-takve debate u domaćem kontekstu. Zakon o zaštiti podataka o ličnosti je usvojen 2018, a njegova svrha je da prilagodi domaći pravni okvir savremenim tehnološkim izazovima po privatnost građana, ali i da uskladi domaće standarde sa novom EU uredbom (GDPR). Upotreba tehnologija u svrhu nadziranja građana od strane države takođe postaje političko pitanje. Nedavno najavljeno instaliranje novog sistema video nadzora na ulicama Beograda, u saradnji sa kineskim gigantom Huawei, koje se će uključivati tehnologiju “prepoznavanja lica” izazvalo je reakciju javnosti i organizacija civilnog društva, međutim bez rezultata: Ministarstvo unutrašnjih poslova je informacije i dokumentaciju koji se tiču ovog posla označilo kao “poverljive”.

Komparativna perspektiva

Postoje mnogobrojne inicijative i zajednice koje se organizuju oko ideja tehnološke suverenosti, digitalnih zajedničkih dobara, slobodnog softvera, uzajamne proizvodnje (p2p), demokratskog novca i drugih, a koje nastoje da uspostave neki oblik digitalne infrastrukture koja je javna/zajednička i/ili decentralizovana. U najvećoj meri ove inicijative nastaju u okvirima civilnog društva, u mrežama organizacija i pojedinaca i zajednicama developera, međutim politička pitanja koje pokreću sve češće su predmet javnog diskursa kao i političkih programa institucionalnih partija.

Verovatno najpoznatiji primer pokušaja da se oblici javne/zajedničke digitalne infrastrukture razvijaju i to kao mehanizmi za jačanje participativne demokratije, kao i kolaborativnih organizacija i proizvodnje, a koji dolazi od javnih vlasti, je primer grada Barselone. Ponovno uspostavljanje kontrole nad podacima i informacijama koji se generišu uz pomoć digitalnih tehnologija, kao i promocija javne digitalne infrastrukture zasnovane na besplatnom i otvorenom softveru, otvorenim standardima i razvoju tehnologija za unapređenje privatnosti i očuvanja prava koje štite informativnu autonomiju građana, odnosno tehnološka suverenost, se u izveštaju “Barselona – digitalni grad 2015-2019” navodi kao jedan od osnovnih ciljeva. Neke od konkretne mere koje je grad Barselona preduzeo u poslednje 4 godine uključuju: javni pristup internetu sa preko 2000 hotspot-ova, razvoj slobodnog i otvorenog softvera FLOSS Barcelona za korišćenje u javnoj administraciji, ali i od strane biznisa i pojedinaca, uspostavljanje digitalnog servisa Open Budget (otvoreni budžet) koji građanima omogućava da detaljno prate trošenje javnog novca, razvoj Sentilo softvera i hardvera (senzora) za praćenje podataka kao što su protok ljudi i bicikala, nivo buke, temeperatura i stepen zagađenosti kao i City OS sistema za analizu ovih podataka, uspostavljanje i razvoj Decidim.Barcelona participativne platforme koja omogućava učešće građana/ki u procesu donošenja odluka javnih vlasti na gradskom nivou, itd. Laburistička stranka u Britaniji je u svom programu pred parlamentarne izbore najavila da će ukoliko pobedi uvesti svima dostupan, javni broadband internet kao i delimičnu nacionalizaciju telekomunikacijske infrastrukture.